2- mavzu. Axborotning jamiyatdagi o‘rni va ahamiyati reja: Axborotlashgan jamiyat tushunchasi, mazmun-mohiyati. Axborot inson hayotining ajralmas qismi
Yüklə 272,33 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Axborot madaniyati bu
- Shaxsning axborot madaniyati
|
Axborot madaniyati - bu insonning axborot hayotiga erkin kirish
imkoniyatini yaratadigan yangi aloqa turi; global va mahalliy darajadagi barcha darajalarda axborot hayotiga chiqish va kirish erkinligi, chunki axborot hayotining milliy, davlat ichidagi turi milliy ilm-fan kabi barqaror emas; insonni muntazam axborotlar va intellektual ishlardan ozod qilish natijasida shakllanadigan fikrlashning yangi turi, uni belgilaydigan xususiyatlar qatorida ikkinchisining o'zini o'zi rivojlantirish va o'zini o'zi tarbiyalashga yo'nalishi bugungi kunda aniq namoyon bo'ldi. "Axborot madaniyati" tushunchasida etakchi so'z "madaniyat" bo'lib, u eng katta semantik yukni o'z ichiga oladi. Eng taniqli rus madaniyatshunoslarining tadqiqotlari madaniyatni yagona mavzu va asosiy ob'ekti inson bo'lgan faoliyatning natijasi, jarayoni, usuli, munosabati, normasi, tizimini anglatadigan murakkab tushuncha sifatida aniqlashga imkon beradi. Axborot madaniyati bu: Insonning axborot mavjudligiga erkin kirish imkoniyatini yaratadigan yangi aloqa turi; Axborot hayotining global va mahalliy darajadagi barcha darajalarida chiqish erkinligi va erkinligi, chunki axborot hayotining milliy, davlat ichidagi turi milliy ilm-fan kabi barqaror emas; Odamni muntazam axborotlar va intellektual ishlardan ozod qilish natijasida shakllangan tafakkurning yangi turi, uni belgilaydigan xususiyatlar muhiti, ikkinchisining o'zini o'zi rivojlantirish va o'zini o'zi tarbiyalashga yo'nalishi allaqachon aniq namoyon bo'ldi. Shaxsning axborot madaniyati - bu shaxsning tizimli xarakteristikasi sifatida shaxsiyatning asosiy madaniyatining ajralmas qismi bo'lib, unga axborot bilan ishlashning barcha turlarida samarali qatnashish imkoniyatini beradi: olish, to'plash, kodlash va qayta ishlash, shu asosda sifat jihatidan yangi ma'lumotlar yaratish, uni o'tkazish, amaliy foydalanish. Axborot madaniyatining ajralmas qismi bu yangi axborot texnologiyalarini bilish va uni odatdagi operatsiyalarni avtomatlashtirish uchun ham, g'ayrioddiy ijodiy yondashuvni talab qiladigan g'ayrioddiy vaziyatlarda ham qo'llash qobiliyatidir. Binobarin, axborot madaniyati - bu insonning axborot hayotiga erkin kirish imkoniyatini yaratadigan yangi aloqa turi; global va mahalliy darajadagi barcha darajalarda axborot hayotiga chiqish va kirish erkinligi, chunki axborot hayotining milliy, davlat ichidagi turi milliy ilm-fan kabi barqaror emas; insonni muntazam axborotlar va intellektual ishlardan ozod qilish natijasida shakllanadigan fikrlashning yangi turi, uni belgilaydigan xususiyatlar qatorida ikkinchisining o'zini o'zi rivojlantirish va o'zini o'zi tarbiyalashga yo'nalishi bugungi kunda aniq namoyon bo'ldi. Axborot madaniyati axborot jarayonlari va munosabatlar mohiyatini tushunishda savodxonlik va malakani o'z ichiga oladi; gumanistik yo'naltirilgan axborot-semantik soha (intilishlar, qiziqishlar, dunyoqarash, qadriyat yo'nalishlari); rivojlangan axborot aksi, shuningdek, axborot xatti-harakatlari va ijtimoiy va axborot faoliyatidagi ijodkorlik. Insoniyatning axborot madaniyatining muhim elementlaridan biri bu axborot resurslarini bilishdir (iloji bo'lsa, ularga erkin kirish huquqini qo'lga kiriting). Mamlakatimizda ko'plab tashkilotlar ma'lumot to'plash, qayta ishlash, saqlash va tarqatish bilan shug'ullanadilar: kutubxonalar, statistika markazlari, axborot xizmatlari, ommaviy axborot vositalari. Birinchi marta "axborot savodxonligi" tushunchasi 1977 yilda Qo'shma Shtatlarda joriy qilingan va oliy ta'limni isloh qilish milliy dasturida ishlatilgan. Amerika kutubxonalari assotsiatsiyasi axborotni biladigan odamni ma'lumotni aniqlay oladigan, joylashtiradigan, baholay oladigan va undan eng samarali foydalana oladigan odam deb atagan (E. A. Medvedeva, p. 59). A.P.Yershov kompyuter savodxonligini "kompyuter yordamida muammolarni hal qilish ko'nikmalariga ega bo'lish, harakatlarni rejalashtirish va ularning oqibatlarini oldindan bilish qobiliyati, informatika fanining asosiy g'oyalarini anglash, jamiyat hayotidagi axborot texnologiyalarining rolini anglash" deb tushunadi. Axborot kompetensiyasi (M.A.Sovuk) - bu tegishli faoliyat sohasida samarali qarorlar qabul qilishga imkon beradigan predmetga xos bilimlarni tashkil etishning maxsus turi. Kompetentsiya nafaqat professional madaniyatning tarkibiy qismi, balki umumiy, oldindan professional ham bo'lishi mumkin. Kasbiy axborot kompetentsiyasi va umumiy vakolat o'rtasidagi farq echilishi kerak bo'lgan vazifalar va muammolar doirasi, shuningdek ularni hal etish darajasida. N. X. Nasirova ishida axborot kompetensiyasiga quyidagi ta'rif berilgan. Bu: • Texnik, dasturiy ta'minot va axborot sohasida bilim, ko'nikma va malakalarni egallashga turtki, ehtiyoj va qiziqish; • Zamonaviy axborot jamiyati tizimini aks ettiruvchi ijtimoiy, tabiiy va texnik bilimlar to'plami; • Qidiruv kognitiv faoliyatining informatsion asosini tashkil etadigan bilimlar; • Izlash kognitiv faoliyatining operatsion asosini belgilovchi usullar va harakatlar; • Dasturiy ta'minot va texnik resurslar sohasida qidirish tajribasi; • "Shaxs - kompyuter" munosabatlarining tajribasi. Oliy ta'lim o'qituvchisining axborot-pedagogik kompetensiyasi uning umumiy pedagogik madaniyatining tarkibiy qismi, uning kasbiy mahoratining va oliy ta'lim sohasida jahon standartlariga muvofiqligining eng muhim ko'rsatkichidir. Jahon tajribasi shuni ko'rsatadiki, aynan o'sha mamlakatlar, birinchi navbatda AQSh, Germaniya, Yaponiya, Frantsiya o'zlarining intellektual kadrlarini tayyorlashni birinchi o'ringa qo'yishgan, mudofaa, iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy, huquqiy va madaniy sohalarda eng katta yutuqlarga erishgan (Tyt, 1994]). Professional, uslubiy va umumiy madaniy bilimlar va amaliy ko'nikmalarning kompleks to'plamiga asoslangan holda turli xil ma'lumotlarni olish va uzatish usullari, ta'limdagi zamonaviy axborot texnologiyalariga egalik qilishni nazarda tutadigan axborot-pedagogik kompetentsiya yanada kengroq kontseptsiyaning majburiy tarkibiy qismiga aylanishi kerak - zamonaviy universitet o'qituvchisi. o'qitiladigan fanning mazmunidan qat'iy nazar. Bizning fikrimizcha, bu yuqori darajadagi diplom mutaxassisidan har qanday ishlab chiqarish yoki jamoat sohasidagi tinglovchiga - o'qituvchi, muhandis, menejer, shifokor va hk. Ma'lumot uzatish zanjiridagi birinchi bo'g'in. Axborot pedagogikasi nazariy va uslubiy asosni yaratadi. Demak, aksariyat axborot madaniyati tadqiqotchilari o'zlarining e'tiborlarini iste'molchilarda tegishli axborot madaniyatini tarbiyalashga qaratdilar (M. G. Voxryshev, V. A. Fokeev, L.K. Lobodenko va boshqalar) Demak, L. K. Lobodenkoning fikriga ko'ra axborot madaniyati. , bir qator qo'shimcha komponentlarni o'z ichiga olishi kerak: • Axborotni iste'mol qilish madaniyati (ongli ravishda tanlangan axborot turmush tarzi, axborot etakchisi); • Axborotni tanlash madaniyati (jamiyatning axborot muhitining tizimli ko'rinishi; axborot muhitini tahlil qilish qobiliyati); • Qidiruv madaniyati (kutubxonalar va ONTI tomonidan taqdim etiladigan axborot xizmatlari doirasini bilish, SBA va boshqa qidiruv manbalaridan foydalanish qobiliyati; optimal qidiruv algoritmlariga ega bo'lish); • Axborotni qayta ishlash madaniyati (analitik va sintetik faoliyat); • Axborotni assimilyatsiya qilish va undan foydalanish madaniyati (nashr faoliyati, ilmiy tadbirlarda qatnashish, fan va texnika yutuqlaridan amaliyotda foydalanish); • Bibliografik ma'lumotni yaratish madaniyati; • Kompyuter va ofis jihozlaridan foydalanish madaniyati; • Axborot uzatish madaniyati (axborot-kommunikatsiya faoliyati); • Axborotni tarqatish madaniyati (IP-ni bilish, axborotdan foydalanuvchilarni bibliografik ta'minlash usullari va usullarini bilish). "Pedagogik kibernetika" tushunchasi ta'lim jarayonini, pedagogik tizimlarni maqbul boshqarish fani sifatida, kibernetik yondashuv va kompyuter texnologiyalaridan foydalanishga asoslangan o'qitish texnologiyasi fani sifatida (G.G. Vorobiev va boshqalar) axborot madaniyatini rivojlantirishni eng muhim vazifalar deb biladi. Axborot madaniyati tushunchasi odamlar hayotining axborot tomonlari bilan bog'liq madaniyatning bir tomonini tavsiflaydi. Axborot madaniyati inson o'z faoliyatining maqsadiga erishish uchun qo'ygan muammolarini hal qilishda axborot texnologiyalaridan foydalanadi deb taxmin qiladi. Dunyoning zamonaviy rasmini tushunish sifatida (V.A.Izvozchikov); Axborot va odamlar bilan ishlash qobiliyati va qobiliyati sifatida (V.N. Soloviev); Dunyoning tizimli axborot rasmini tushunish sifatida (T.Yu.Kitaevskaya) va boshqalar. Zamonaviy axborot texnologiyalari, bir tomondan, jahon xalqlarining iqtisodiy - ijtimoiy, madaniy - ma’rifiy taraqqiyotiga hamda sayyoramiz taqdiri uchun mas’uliyatni anglagan umumjamoaga aylanishiga xizmat qilayotgan bo‘lsa, ikkinchi tomondan, dunyoning parchalanishi va jahon maydonida o‘zaro keskinlikning kuchayishiga sabab bo‘lmoqda. Globallashuv jarayonini kengroq tasavvur etish uchun ushbu masalaning har ikki jihatiga to‘xtalish lozim. Postindustrializm konsepsiyasi asoschilaridan biri D.Bell o‘tgan asrning 70 - yillaridayoq vujudga kelayotgan yangi davrga (ilmiy adabiyotda u “informatsion” yoki “texnotron” davr deb ham ataladi) xos ayrim muhim belgilarga e’tibor qaratgan edi. Uning nazarida, asosiy ishlab chiqarish omili industrializmdan oldingi davrda - qo‘l mehnati, industrializm davrida - texnik qurilma bo‘lgan bo‘lsa, postindustrial bosqichda bilim, aqliy salohiyat hal qiluvchi ahamiyat kasb etishi lozim edi. Darhaqiqat, o‘tgan asrning so‘nggi choragida ulkan ilmiy - texnologik taraqqiyotga asos solindi. Shuning natijasi o‘laroq hozirgi vaqtda sanoat korxonalarida yuz minglab robotlar ishlamoqda: ko‘plab sohalar avtomatlashtirilgan; biotexnologiya fani kashfiyotlari qishloq xo‘jalik mahsulotlari ishlab chiqarish sohasida tub burilish yasashi kutilmoqda; gen muhandisligi borasida erishilgan yutuqlar tufayli million - million insonlar hayotiga zomin bo‘lgan irsiy kasalliklarni bartaraf etish imkoniyati tug‘ilmoqda. Holbuki, bundan atigi yarim asr ilgari “kompyuter” atamasi ko‘pchilikka noma’lum edi. 70 - yillarning boshida INTELSAT yo‘ldosh aloqa tizimi Antantika ortidan atigi 240 ta telefon so‘zlashuvini qabul qilgan bo‘lsa, bugun bu ko‘rsatgich 120 mingtadan oshib ketdi. Birgina SVIRT xalqaro moliya tizimi 200 ming kompyuter orqali 50 mamlakatning ikki ming bankini bog‘lab turgani har qanday odamni hayratlantirishi tabiiy. Dunyoni to‘r singari o‘rab olgan INTERNET tizimi haqida gapirmasa ham bo‘ladi. Bu tizim vositasida dunyoning istalgan nuqtasi bilan bog‘lanish, kerakli ma’lumotlarni olish, zarur odamlar bilan muloqot qilish, xat yozishish mumkin. Bunday taraqqiyotni qirq - ellik yil oldin tasavvur ham qilib bo‘lmasdi. Ko‘pgina faylasuf va sotsiologlar bugungi kunda axborot asosida rivojlanuvchi jamiyatning yetakchi harakatlantiruvchi kuchi, o‘ziga xos intellekt sohiblari - kiberkratiyaning shakllanayotganini e’tirof etmoqda. Bularning barchasi intellektual muloqotning madaniyat, ishlab chiqarish hamda ijtimoiy hayotdagi uzluksiz faoliyatini ta’minlaydi. Hatto ayrim olimlar axborot va elektron texnika vositalari amaldorlarning ko‘pgina vazifalarini o‘z zimmasiga olayotgani ma’muriy tizim tazyiqini jilovlash, inson va jamiyat hayotini yanada erkinlashtirishning muhim olmili bo‘ladi, deb hisoblamoqda. Ya’ni, u jahon hamjamiyati hayotida ham ijobiy ham salbiy kuch sifatida namoyon bo‘lishi mumkin. Shu ma’noda texnikaviy-texnologik sohada katta imkoniyatga ega bo‘lgan mamlakatlar qulay sharoitga ega bo‘ladilar. Mana shu ustunlik tufayli ular o‘z shaxsiy manfaatlariga mos keluvchi qadriyatlarni, nuqtai- nazarlarni, g‘oyalarni, fikrlarni ilgari surishlari mumkin va surmoqdalar ham. Shunga ko‘ra ko‘pgina davlatlarda glaballashuvga qarshi harakatlar yuzaga kelmoqda, ular yagona jahon uyg‘unlashgan axborot maydonini tuzishni rad etmoqdalar. Bu o‘rinda shuni alohida ta’kidlash joizki, glaballashuvga qarshi harakatning o‘zi tobora global xarakat tusini olmoqda. Zamonamizning o‘ziga xos jihatlaridan bo‘lib, har qanday mahalliy hodisa yoki voqea zamonaviy axborot texnologiyalari tufayli global hodisa yoki volqeaga aylanmoqda. Masalan, 2000 yil 11 sentyabrda N’yu Yorkda yuz bergan voqea, Livan tuprog‘idagi harbiy harakatlar, Fransiyadagi yoshlarning chiqishlari, “arab bahori” u yoki bu mamlakatdagi saylovlar, avia halokat, tabiiy ofat, terrorchilik harakati va boshqa shunga o‘xshash voqea va hodisalar buning yorqin dalili bo‘ladi. Jahon miqyosida kezib yuruvchi bunday axborotlar muayyan davlat manfaatlariga ta’sir etmay qolmaydi. Bu faqat shu axborot tarqaladigan alohida olingan bir mamlakatdagi ijtimoiy, siyosiy va jarayonlardan darak berishi bilangina emas, balki boshqa mamlakatlarning mazkur xabarlar haqida hech narsa aytilmagan auditoriyasi bularni o‘z davlatidagi holatga qiyoslashi bilan ham mazkur mamlakat manfaatlariga ham ta’sir etadi. Shu sababli davlatlar, hukumatlar o‘rtasida ayrim kelishmovchiliklar vaqti-vaqti bilan yuzaga chiqib turishi mumkin. Bunda kim haq yoki kim nohaq ekanligini aniqlash har doim ham oson bo‘lavermaydi. Bular barchasi axborot jarayonlarining globallashuvi bilan bog‘liq muammolar dolzarbligini yana bir karra ta’kidlaydi. Ammo mazkur muammolar tufayli axborot ishlab-chiqarish va tarqatish imkoniyatlar tengsizligi paydo bo‘ladi. Bu ob’ektiv vaziyatni shunday deb qabul qilmoq kerak. Mamlakatlar bu boradigi o‘z ustunliklarini shaxsiy manfaatlarida foydalanishlari boshqa gap. Mana shunday vaqtda munosatlarda keskinlik yuzaga keladi, u ko‘p hollarda axboriy kurashga yoki boshqacha qilib aytganda psixologik urushga aylanib ketadi. Globallashuv jarayonining O‘zbekiston jurnalistikasiga ko‘rsatayotgan eng jiddiy salbiy ta’sirlaridan biri bu respublika OAVlarining faqatgina iste’molchiga aylanib qolayotganidadir. Buning ustiga, o‘zbek OAVlarining ta’sir doirasi cheklangan. O‘zbekiston telekanallari va radio stansiyalarini faqatgina mamlakat bilan chegaradosh bo‘lgan Markaziy Osiyo respublikalari aholisigina ko‘rishi va eshitishi mumkin. Bu esa O‘zbekistondagi axborot makoni va ijtimoiy ongning to‘g‘ridan to‘g‘ri Rossiya va G‘arb OAVlari ta’siri ostida qolishiga sabab bo‘lmoqda hamda O‘zbekiston OAVlarining xalqaro miqyosdagi o‘z o‘rniga ega bo‘lishini tobora qiyinlashtirib qo‘ymoqda. Axborot asri sifatida talqin etilayotgan yangi yuz yillikda axborot- kommunikatsiya texnologiyalari, xususan internetning shiddat bilan rivojlanib borayotganligi insoniyat taraqqiyotiga yangicha mazmun va mohiyat ato qildi. Davlat va jamiyat rivojlanishining mazkur yangicha shakli “elektron” borliq ko‘rinishida xarakterlanib, uning kelajagini aloqa tarmoqlari orqali butun dunyoni yagona axborot makoniga aylantirayotgan millionlab baytlar va bitlar hal qilmoqda. Internet davlat va xalqlar o‘rtasidagi axborot almashishni misli ko‘rilmagan darajada tezlashtirdi, dunyoni insoniyat uchun tom ma’nodagi yagona global makonga aylantirdi. Ta’kidlash kerakki, globallashuv jarayonining harakat manbai hisoblanmish G‘arbning (asosan AQSh) yirik iqtisodiy kuchlari butun dunyoni o‘zlarining korporativ manfaatlarigagina javob beruvchi va xizmat qiluvchi “yagona xom ashyo, iste’mol, ishlab chiqarish va axborot bozori”ga aylantirishga urinmoqdalar. Globallashuv jarayoni G‘arb davlatlarining umumiy manfaatlari himoyasida ham asosiy o‘rin egalladi. Ajablanarli tomoni shundaki, 7 milliard kishidan iborat jahon aholisining faqatgina 1 milliardga yaqini istiqomat qiluvchi G‘arb davlatlari dunyodagi mavjud iqtisodiy resurslarning 70 foizini nazorat qilmoqda. Sayyoramiz aholisining bor-yo‘g‘i 1 foizi dunyo boyliklarining 60 foiziga ega. Bu esa milliy davlatlarning G‘arbga siyosiy iqtisodiy va harbiy jihatdan qaramligiga olib keladi. Shuningdek, mazkur vaziyat davlatlarning OAVga ham o‘z ta’sirini o‘tkazmay qolmaydi. OAVning milliyligiga rahna soluvchi hozirda odatiy holga aylanib borayotgan, ko‘proq G‘arbga xos bo‘lgan pornografik, vahshiylik, narkomaniya, fohishabozlik kabi illatlarni o‘zida aks ettirgan dasturlarning berilishi kuchaymoqda. Bu esa, o‘z navbatida, milliy OAVning milliy qadriyat va madaniyat tushunchasidan yiroqlashib, dunyoning yirik mediakorporatsiyalari mahsulotlariga murojaat qilib, axborot sohasida ishlab chiqaruvchi emas, balki iste’molchiga aylanib qolishiga olib keladi. Milliy OAV va jurnalistika xorijiy (asosan G‘arb) axborot mahsulotlariga bog‘lanib qolmoqda. Xususan, O‘zbekiston OAVlari ham dunyo yangiliklariga oid axborotlarni uzatishda butunlay chet elning yirik korporatsiyalariga suyanadi, milliy qadriyatlarni o‘zida aks ettirgan ko‘rsatuvlar berilishi o‘rniga xorij seriallari, kinolari, sport ko‘rsatuvlari va musiqiy dasturlarini haddan tashqari ko‘p vaqt efirga uzatish jamiyatimiz uchun bir qator salbiy oqibatlarni keltirib chiqaradi: — chet el mafkurasi, dunyoqarashi va hayot tarzini omma ongiga singdirib, milliy qadriyatlar va an’analarga e’tiborning pasayishiga olib keladi; — xorijiy axborot oqimlarida mavjud bo‘lgan g‘arbona erkin jinsiy hayotni, zo‘ravonlik, urush va qotilliklar, xudbinlik, boylikparastlik, ota-onani hurmat qilmaslik, ichkilikbozlik, tamaki mahsulotlari va narkotik moddalarni iste’mol qilishga mukkasidan ketgan shaxslar va shunga o‘xshash holatlar ijtimoiy ongga, ayniqsa, yoshlar tafakkuriga salbiy ta’sir ko‘rsatadi; — G‘arb manfaatlarini himoya qiluvchi axborot oqimlari o‘zbek jamiyatining milliy estetikasi, ahloq me’yorlariga va mentalitetiga, yoshlarga milliy mafkurani singdirish uchun qilinayotgan ko‘pgina ishlarning samaradorligiga putur yetkazadi; — Milliy OAV mahsulotlariga bo‘lgan talabning pasayishiga olib kelishi; — Milliy jurnalistika taraqqiyotini sekinlashtirishi mumkin; — Milliy axborot makonini va ongni axborot xavfsizligi nuqtai nazaridan chet el mafkurasi ta’siriga tushib qolishiga olib keladi; Globallashuv jarayonining bunday salbiy ta’sirlarini kamaytirish uchun bir qator muammolar yechimiga e’tibor qaratish lozim. Avvalo, so‘z va OAV erkinligini qog‘ozda emas, balki amalda ta’minlanishiga erishish, OAV sohasida ham to‘laqonli bozor munosabatlariga o‘tish va uning tartibga solish tizimlarini ishlab chiqish, OAV va jurnalistika sohasidagi milliy kadrlarni tayyorlash sifatini yaxshilash talab etiladi. Xulosa o‘rnida shuni aytish mumkinki, globallashuv jarayoni insoniyatning, xususan, OAVning rivojlanishi uchun (o‘zining barcha ta’sir va oqibatlariga qaramasdan) juda qulay imkoniyatlar yaratib bermoqda. Xususan, O‘zbekiston ham globallashuvning bunday imkoniyatlaridan foydalanib, jahon hamjamiyatiga yanada tezroq integratsiyalashmoqda va xalqaro axborot almashish jarayonlarida faol qatnashmoqda. Ammo globallashuv jarayonida “jabrlanuvchi”ga aylanib qolmaslik uchun O‘zbekiston ijtimoiy ongni va milliy OAVni tezroq erkinlashtirishi, axborot bo‘shlig‘i yuzaga kelishiga yo‘l qo‘ymasligi lozim. Negaki, kuchli ijtimoiy fikr va OAV jamiyatni globallashuvning siyosiy-iqtisodiy va mafkuraviy tazyiqlardan himoya qilishda eng samarali himoya vositasi bo‘la oladi. Yüklə 272,33 Kb. Dostları ilə paylaş:
|