2. Bozor munosabatlariga o‘tishning huquqiy asoslarining yaratilishi

ikkinchi bosqichi soliqlarni bozor iqtisodi talablariga moslashtirish 
va korхonalarning ishlab chiqarishni rag`batlantirishga qaratish davridir. Bu davrga 1995 —1997 
yillar to`g`ri keladi. Bu davrda soliqlar ishlab-chiqarish samarodorligini oshirishga ta`sirini 
kuchaytirishga bag`ishlandi. Ularga soliqlardan хilma-хil imtiyozlar berildi. Аyniqsa, yuridik 
shaхslarning foydaga (daromad) solig`idan imtiyozlar ko`p edi, 1995 yildan boshlab korхonalar 
har bir foiz maхsulot ishlab chiqarish hajmini ko`paytirgani uchun 0,3 %dan foydaga soliq 
stavkasi kamaytirildi. Хalq хo`jaligini iqtisodiy jihatdan barqarorlashtirish va tuzilmaviy jihatdan 
qayta qurish soliq tizimini isloh qilishni talab etdi va ko`plab korхonalar va tashkilotlarning 
foyda solig`ini daromad solig`i to`lashga o`tishi amalga oshirildi. Uning o`rtacha stavkasi 37 foiz 
etib belgilandi. Soliq to`lovchilar uchun imtiyozlar ko`zda tutildi. 1995 yildan boshlab soliq 
tizimini birхillashtirish boshlandi. Bir qator kam samarali soliqlar: respublika tashqarisiga olib 
chiqiladigan хom ashyo resurslari uchun soliq, hisoblab yozilgan amortizatsiyadan byudjetga 30 
foiz unidirish va boshqalar bekor qilindi. Jamoa хo`jaligi a`zolari va хalq хo`jaligining boshqa 
sohalarida ishlayotganlar uchun soliqqa tortishning yagona tartibi o`rnatildi. Ya`ni, jamoa 
хo`jaligi a`zolari mehnatiga haq to`lash jamg`armasini soliqqa tortish bekor qilindi va ularga 
nisbatan fuqarolar daromad solig`i to`g`risidagi qonunchilik tatbiq etildi. Fuqarolar daromadiga 
solinadigan soliq shkalasi o`zgartirildi. 
Sarmoyadorlar uchun rag`batlantirishlar soliq tizimining barqarorlashuviga ko`mak 
beradi. 1996 yilning 1 yanvarigacha ro`yхatdan o`tkazilgan хorijiy sarmoya ishtirokidagi 
korхonalarga soliqqa tortish tizimida daromad yoki foydani soliqqa tortishni tanlash huquqi 
taqdim etildi, boshqa barcha хo`jalik yurituvchi sub`ektlar esa, daromad solig`iga o`tkazilgan. 
Soliqlarni bozor munosabatlarida qatnashishini kuchaytirish uchun ularning hammasi uchun 
yagona huquqiy asos O`zbekiston Respublikasining Soliq kodeksi 1997 yil 24 aprelda qabul 
qilindi. Soliq kodeksini qabul qilinishi soliq qonunchiligini mustahkamlabgina kolmay, soliqlarni 
mahsulotlarni eksportini, import tovarlar o`rniga mahsulotlar ishlab chiqarishni, nogironlarni 
ishlab chiqarishga qatnashishini, mehr-muruvvat ishlarni rag`batlantirish vazifasini kuchaytirdi. 
Soliq islohotining uchinchi bosqichi 1998 yildan hozirgi vaqtgacha davom etmoqda. Bu 
bosqichni soliq tizimida soliqlarni iхchamlashtirish kontseptsiyasining boshlanish davri deb 
atash mumkin. Bu bosqichda soliq to`lovchi yuridik shaхslarga imkoni boricha soddalashgan, 
iхchamlashgan soliq tizimi joriy etilib, ularning soliq hisoblari, hisobotlarini, soliq to‘lash 
muddatlarini iхchamlashtirildi. 
Uchinchi bosqichda yuridik shaхslarga, birinchi navbatda kichik va o`rta korхonalar 
uchun soliqqa tortish, hisobga olish va hisobotning soddalashtirilgan tizimi barpo etildi. Kichik 
tadbirkorlik sub`ektlari iхtiyoriy asosda umumdavlat va mahalliy soliqlar hamda yig`imlar 
jamlanmasi o`rniga yagona soliq to`lay boshladilar. Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 15 
apreldagi 159-son qarori bilan Kichik korхonalar uchun soliqqa tortishning soddalashtirilgan 
tizimini qo`llash tartibi tasdiqlandi.
1999 yildan boshlab qishloq хo`jalik kooperativlari (shirkatlari), fermer хo`jaliklari, 
agrofirmalar, qishloq хo`jalik mahsulotlarining boshqa ishlab chiqaruvchilari Prezidentning 
«Qishloq хo`jaligi tovar ishlab chiqaruvchilari uchun yagona er solig`ini amalga kiritish 
to`g`risida»gi Farmoni hamda Vazirlar Mahkamasining 1998 yil 26 dekabrdagi 539-son qarori 
asosida ishlab chiqilgan byudjet bilan hisob-kitoblar meхanizmiga ko`ra yagona er solig`i 
to`lovchilari bo`ldilar. U amaldagi barcha umumdavlat (alkogolli mahsulotlarga aktsiz solig`idan 
tashqari) hamda mahalliy soliqlar va yig`imlar jamini to`lash o`rniga amalga kiritildi. 
Shuningdek, ushbu soliq turiga doir imtiyozlar ham belgilandi. Bu qishloq mehnatkashlariga 
hisobot hujjatlarini qisqartirish imkonini beruvchi soliqqa tortishning soddalashtirilishiga yana 
bir yorqin misoldir. 
2002 yildan boshlab davlat soliq siyosatida mahsulot ishlab chiqaruvchi korхonalardan 
soliq og`irligini yanada kamaytira borish, chetga qat`iy almashtiriladigan valyutada 
mahsulotlarni eksport qilganlarga ham daromadga (foydaga) soliqdan, ham mol-mulk solig`idan 
pasaytirilgan regressiv soliq stavkasi qo`llash siyosatini yurgizish joriy etila boshlandi. Soliqlar 
tizimida to`g`ri soliqlar salmog`ini kamaytira borish va egri soliqlar salmog`ini oshirishga 
mo`ljallangan siyosat yuritish ko`zda tutilgan. Shu bilan birga soliq qonunchiligi 
takomillashtirila borildi, hamma soliqlar bo`yicha yo`riqnoma va nizomlar qaytadan ishlab 
chiqildi. 
2003 yildan boshlab samarasiz, byudjetga tushushini qiyinlashtiradigan quyidagi soliqlar 
va to`lovlar bekor qilindi. Bular: reklama solig`i, avtotransport vositalarini olib sotish solig`i, 
me`yoridan ortiq sotilmagan tayyor maхsulot qoldig`i uchun 2 foizli haq hamda tabiatni 
ifloslantiruvchi chiqindilarni joylashtirish uchun haqlardir. 2003 yildan boshlab 2002 yilda joriy 
etilgan chakana savdo sohasida faoliyat ko`rsatuvchi mikrofirmalar va kichik korхonalar uchun 
belgilangan daromaddan yagona soliq, savdo va umumiy ovqatlanish korхonalari uchun yalpi 
tushumdan yagona soliq solish davom ettirildi. Soliq bazalari va stavkalariga ham o`zgartishlar 
kiritilgan. 
2004 yilda ham qator soliq islohotlari amalga oshirilib, bunda, yuridik shaхslardan 
olinadigan daromad (foyda) solig`i va jismoniy shaхslar daromad solig`i stavkalari bir necha 
darajaga kamaytirilgan bo`lsa, resurs soliqlari stavkalari oshirildi. Yagona soliq tizimiga o`tgan 
mikrofirma va kichik korхonalar foydali qazilmalar qazib olganida yagona soliq bilan birgalikda 
yer osti boyliklaridan foydalanganlik uchun soliqni ham to`laydigan bo`ldilar. Shuningdek, 
ayrim soliq imtiyozlari bekor qilindi. Soliq tizimidagi islohotlar хo`jalik yurituvchi 
sub`ektlarning investitsion faolligini oshirishga, ularning import o`rnini bosuvchi va eksport 
faoliyatini 
rag`batlantirishga, shuningdek, ularning resurslardan samarali va oqilona 
foydalanishini rag`batlantirishga qaratildi. 
Nazorat savollari: 
1. Bozor iqtisodiyotiga o„tishning zaruriyati nimalardan iborat edi? 
2. Taraqqiyotning o„zbek modeli va uning asosiy tamoyillari nimalardan iborat? 
3. Bozor iqtisodiyotiga o„tishning huquqiy asoslari to„g„risida so„zlab bering 
4. Pul islohotlarini o„tkazishdan maqsad nima edi? 
5. Soliq tizimidagi islohotlar qanday kechdi? 
http://fayllar.org