2-ma’ruza. Transkripsiya. O‘zbek shevalaridagi fonetik qonun va jarayonlar. Oʻzbek shevalari morfologiyasi Reja

у(у) – orqa qator, yuqori-tor, lablangan unlini ifoda qiladi, barcha o‘zbek shevalariga xos: бу, ул, ун;
ү(ү) – old qator, yuqori-tor, lablangan unlini ifoda qiladi, singarmonizmli shevalarda va singarmonizmni yo‘qotgan Buxoro, Navoiy, Samarqand shahar shevalarida qo‘llanadi: күл, бүгүн, түн;
o(o) – orqa qator, o‘rta-keng, lablangan unlini ifoda qiladi. Barcha o‘zbek shevalarida talaffuzda bor: oт (adabiy orf. o‘t), қoл (adabiy orf. qo‘l), oқ (adabiy orf. o‘q), тoқ (adabiy orf. to‘q);
ө(ө) – old qator, o‘rta-keng, lablangan unlini ifoda qiladi: бөл (bo‘lmoq – ajratmoq), көл, ҳөнǝр (hunar). Singarmonizmli o‘zbek shevalari va Buxoro, Navoiy, Samarqand shahar shevalarida qo‘llanadi;
є(є) – unlisi ä va e unlilari o‘rtasida talaffuz qilinadi, old qator, o‘rta-keng, lablanmagan: кє(л) (Iqon), гєл (Xorazm). Bu ma’lumot ko‘rsatilgan shevalarda o‘z kuchini yo‘qotmoqda, faqat Namangan shahar shevasida saqlanib qolmoqda: nєmє (nima), qєnєqє (qanaqa), Hєlmǝxↄn єttǝmǝn kemєdъ (Halimaxon erta bilan kelmadi).
Undosh tovushlarda qo‘llaniladigan transkripsion belgilar. Undosh tovushlarni ifodalashda fanda kirill yozuvidagi undoshlarni ifodalovchi harflardan foydalanilgan. Ular, deyarli, o‘zgarishsiz transkripsiya uchun qabul qilingan. Shunga qaramasdan, ayrim undoshlarni farqlash va o‘ziga xosligini belgilashda transkripsion belgilardan foydalanilgan. Ular quyidagilarda ko‘rinadi:
дж – qorishiq portlovchi tovushni ifodalaydi;
ң - sonor, burun tovushini bildiradi, adabiy orfografiyasi -ng/ng;
v - lab-tish tovushini ifoda qiladi;
w - lab-lab tovushini ifodalaydi, cyw, qywmaq kabi so‘zlarda uchraydi;
f - lab-lab tovushini ifoda qiladi, aksariyat o‘rinlarda turkiy taqlidiy so‘zlarda qo‘llanadi.
Undoshlar transkripsiyasidagi bu belgilar juda ham qat’iy emas, matnlarda w ornida v harfini, f ornida ф harfini ishlatish an’anasi bor.

Yangi va an’anadagi o‘zbek transkripsiyasida unlilar mosligi bunday namoyon bo‘ladi: a ~ a, ä ~ ə, ā ~ ↄ, e ~ e, i ~ ъ, ї ~ ь , i: ~ и, ї: ~ ы, u ~ у, ü ~ ү, o ~ o, ö ~ ө, є ~ є.

Yangi transkripsiyada undoshlar quyidagi harflar bilan ifodalanadi: b, d, f, g, h, k, l, m, n, p, q, r, s, t, v, x, z. Shuningdek, turkologiya transkripsiyasidagi γ (amaldagi g‘ o‘rnida), š (amaldagi sh o‘rnida), č (amaldagi ch o‘rnida), j (amaldagi y o‘rnida), η (amaldagi ng o‘rnida), ǯ (amaldagi j o‘rnida) harflari olindi.