- noverbal nutq ifodasi: mimika, pantomimika va vokal mimikasi (musiqa ma’nosini tana
a’zolari orqpli ifodalash);
- vegetativ reaksiyalarning koʻrinishi: rangning qizarish, oqarishi, terlash, nafas olishning
tezlashuvi, sekinlashuvi va qiyinlashuvi.
Kuzatishning bosqichma – bosqichliligi, tadrijiyligi (ierarxiyasi) tarkiblari quyidagilardan
tashkil topadi:
- kuzatishning maqsadi, vazifalari, dasturi, qaydnomasi: bunda umumiy talablarga rioya
qilish, kundalik, texnika vositalari (faktik holatlar), natijalarning tahlili, talqini va gʻoyalarni ilgari
surish.
Kuzatishni ifodalash uslublari: tajribalarda toʻplangan ma’lumotlarni alomat,
belgi va
simvolika orqali aks ettirish (piktogramma, chizgi, jadval, anogramma) va turli shakl, xususiyatli
bayonnomalar, qaydnomalar yuzaga keltirish.
Psixologiya fanida kuzatishning quyidagi turlaridan foydalaniladi: izchil, epizodli, dala
sharoitli, laboratoriyaviy – sun’iy, tabiiy, xronologiyali, davriy, bir martali kabilar.
Insonning mehnat faoliyatini kuzatishda quyidagi vositalarni qoʻllash maqsadga muvofiq:
- F. Gilbertning “Ish kuni fotografiyasi” metodikasi (rasmlarda ifodalangan ishchining
harakatini kuzatish, koʻzdan kechirish orqali ularni tahlil 50 qilish (sa’i – harakatlar boʻyicha tizim
vujudga keltirish, ulardagi oʻzgarishlarga binoan muayyan ketma – ketlikda joylashtirish);
-
A.K.
Gostevning
xronokartasi
(ikki
yoki
uch
marta
yarim
soatdan
smenada va smenadan keyin tekshiruv oʻtkazish);
- Talabalarda dars boshida, oʻrtasida va oxirida yoki boshqa vaziyatlarda: yordamchi
yumush bilan shugʻullanish holati, dam olish, uyqu va shu kabilar.
Kuzatish metodining bir necha xil shakllari mavjud boʻlib, vazifalariga qarab ularning har
biridan foydalanish mumkin: aralishib yashirin kuzatish,
kuzatiluvchining psixologik portretini yaratish, aralashib oshkora kuzatish (oʻsmirlarda
yuqori natijalar beradi), hulq – atvor portretini tahlil qilish va hokazo.
Kuzatilgan ob’yektni qayd qilishning turlari va vositalari mavjuddir: kundaliklar, foto,
video, kinoapparatlarning mahsullari, voqelikning musavvir
tomonidan faktik ifodalanishi,
ta’kidlovchi, ta’birlovchi, umumlashtiruvchi xususiyatlar majmuasi.
Kuzatish natijalarini umumlashtirishda ma’lumotlar miqdor va sifat jihatidan tahlil qilinadi,
tajriba yakunlari boʻyicha gʻoyalar, umumlashmalar, xossalar, qonuniyatlar mexanizmlar,
holatlarining ilmiy psixologik talqini amalga oshiriladi.
Kuzatish yakunida toʻplangan ma’lumotlar ilmiy hisobot sifatida muayyan qoidalarga
asoslangan holda quyidagi tartibda joylashtiriladi: kirish, metodikalarning tasnifi, natijalarning
bosqichma – bosqich tahlili, ularning muxokamasi, izlanishlarning xotimasi va xulosalari, amaliy
xususiyatga ega boʻlgan tavsiyalar, koʻrsatmalar berilishi, foydalaniladigan adabiyotlar roʻyhati
va nihoyat ilovalar (har bir qism oʻziga xos yakunlangan, tugallangan ma’no anglatishi lozim).
Kuzatish metodi yordami bilan xatto nizoli (konfliktli) vaziyatlarni kuzatish ham mumkin.
Nizoli vaziyatlar turli – tuman boʻlishidan qat’i nazar kuzatish jarayonida ushbu holatlarga e’tibor
berish zarur: nizoning mohiyatiga kirish, nizoning kuchayishi va
uning tashqi va ichki omillari,
nizoni pasaytirishga qaratilgan ta’siroʻtkazuvchi vositalardan foydalanganlik, nizo еchimining
topilishi, nizoli vaziyat bartaraf qilingandan keyin sixologik holatning tasnifi.
Kuzatish jarayonida R. Beylzaning interaksiya metodikasini (bahs –munozara jarayonida
oʻzaro ta’sir oʻtkazish imkoniyatini aniqlash uchun) qoʻllash ijobiy natijalar beradi:
- umumiy muammo mohiyatiga guruh a’zolarini yoʻnaltirish;
- guruh a’zolari tomonidan muammoni echish yoʻllarini baholash;
- bahs (munozara, diskussiya) jarayonini nazorat qilish;
- umumiy fikrga kelish uchun guruhiy qaror qabul qilish;
- muammo еchimiga erishishdagi guruh a’zolarining birdamligi va hamjixatligi.
Kuzatish yakunlari boʻyicha umumpsixologik xulosalar chiqarish, milliy, etnopsixologik,
hududiy xususiyatlarni qat’iy ravishda sharxlash, yosh davrlari, jinsiy
xususiyatlariga taalluqli
mulohazalar bildirish – psixologik bilimlarning boyishiga olib keladi. Tajribalarda, kuzatishlarda
toʻplangan materiallar qiymatini oshirish uchun vujudga kelgan barcha omillarni psixologik tahlil
qilish, statistik metodlardan unumli foydalanish zarur, toki bu mezonlar ma’lumotlarning ilmiylik
darajasini yuksaltirishga xizmat qilsin.
Kuzatish
natijalarini
miqdoriy
tahlil
qilishda
statistik
metodlarni
quyidagi
tartibda qoʻllash lozim:
- olingan natijalarni foizlar boʻyicha hisoblash chiqish;
- toʻplangan ma’lumotlarning oʻrtacha arifmetik qiymatini topish;
- son qatoridagi oʻrtacha kvadrat ogʻishni hisoblash (sigma);
- son qatoridagi miqdorlar tarqoqligini aniqlash (dispersiya);
- omillar oʻrtasidagi muayyan munosabatlar mavjudligini (korrelyatsion) tahlil qilish;
- ma’lumotlar, metodikalar ishonchlilik darajasini aniqlash uchun Styudent mezonidan
foydalanish lozim.
Kuzatish metodining oʻziga xos xususiyati shuki, odamning tashqi koʻrinishi (ish-
harakatlari, qanday soʻzlashishi, kishilar bilan boʻlgan munosabati, psixik holati va faoliyati) tabiiy
hayot sharoitida oʻrganib boriladi.
Psixologik kuzatishning maqsadi boʻlishi shart. Psixologik kuzatish muayyan reja yoki
dastur asosida olib boriladi. Odatda psixologik kuzatuv uzoq vaqtni talab qiladi. Kuzatish qancha
uzoq davom etsa, kuzatuvchi shuncha koʻproq dalillar toʻplashi, uning psixologik xulosalari huqur
va ishonchliroq boʻladi.
Psixik
hodisalar hayotda, ya’ni tabiiy sharoitda, odamning turli-tuman faoliyatida qanday
koʻrinishda voqe boʻlsa, oʻsha koʻrinishda kuzatish metodining yordami bilan oʻrganiladi.
Dostları ilə paylaş: