Eksperimental metod va eksperimental psixologiya
Tadqiqot maqsadi va vazifalarni belgilash: ijtimoiy psixologik tadqiqot buyurtmachi va
ajaruvchilar oʻrtasidagi munosabat oʻzaro kelishib olinadi.
Tadqiqot uchun sarf qilinadigan harajatlar: moliyaviy va mehnat resurslari hisoblab
chiqiladi. Bunda maqsad va vazifa aniqlab olinadi. Maqsad - bu ongda oldindan payqalgan
tadqiqot natijasidir. Muammoni oʻrganish darajasi, ijtimoiy uyurtma, tadqiqot manfaatlariga
bogʻliq boʻladi. Empirik (eksperiment) tadqiqotning umumiy maqsadi: ob’yekt rivojlanish turlari,
tuzilmasi, oʻzgaruvchanligi va tendensiyalaridir. Bu faktlar turli maqsadlarga qoʻllanishi mumkin:
a) nazariy hulosalar olishda; b) oʻrganish metodining effektivligi, bilish imkoniyati orqali
hulosalar olishda; v) amaliy maslahatlar olishda; g) kam oʻrganilgan soha boʻyicha informatsiya
toʻplaganda. Ijtimoiy psixologik tadqiqot maqsadi turlicha boʻlishi mumkin. Masalan, muayyan
ishlab chiqarish korxonasida mehnat unumdorligini koʻtarish muammosini ijtimoiy psixologik
tadqiqot qilish zarur boʻlsa, bunda asosiy maqsad mehnat unumdorligi pastligining asosiy
sabablarini aniqlash, mavjud yashirin iqtisodiy imkoniyatlarni qidirib topish va mavjud shart-
sharoiti oʻzgarishidan iborat boʻladi. Tadqiqotning asosiy vazifasi esa belgilab olingan
maqsadning mazmunan, uslubiy va tashkiliy jihatdan yanada oydinlashtirib olishdan iborat
boʻladi. Ijtimoiy psixologik tadqiqotlarda maqsad-bu tadqiqotlarni nazariy yoki amaliy
yoʻnalishlarda boʻlishini koʻrsatuvchi moʻljal vazifasini oʻtaydi. Ayni vaqtda dastur
oʻtkazilayotgan tadqiqot qanday muammoni hal etishi yoki qanday xarakterdagi natijalarga ega
boʻlishi xususida konkret savollarga javob berishi lozim.
Eksperimental psixologiyaning hozirgi davr holati.
Maqsadni amalga oshirish jaryonida bir yoʻla bir necha xil manzaralarga duch kelish
mumkin. Zero, hamma narsa oldindan aniq belgilanishi qiyin. Hamma imkoniyat va yutugʻlarni
toʻla aniqlik bilan hisobga olishga urinish be’manilikdan va shallaqilikdan boshqa narsa emas. Shu
bilan birga barcha tadqiqotchi kutilgan natijalardan tashqari yana qoʻshimcha natijalar paydo
boʻlishini nazardan qochirmaslik kerak. «Agar siz qandaydir yoʻllanmagan, kutilmagan
hayolingizga keltirmagan narsani topishni oʻylamaydigan boʻlsangiz, siz bu narsani hech qachon
topa olmaysiz» degan edi.
Maqsadni amalga oshirishda ba’zan faqatgina asosiy vazifa emas, ikkinchi darajali
vazifalarni ham bir yoʻla bajarishga toʻgʻri keladi. Shunig uchun ham ishda asosiy qoʻshimcha u
yoki masalalar bir yoʻla hal etiladi yoki hal etishning konkret yoʻllari belgilab beriladi.
Eksperimental psixologiya Maqsadni amalga oshirish jarayonida tadqiqotchi 3 an’anaviy
vazifani bajarishni oʻz oldiga qoʻyadi:
1) oʻrganiluvchi mavzuni ilmiy-nazariy jihatdan tadqiq etish;
2) ilmiy-nazariy mavzuning boshqa ilm va hayot bilan bogʻliqligi;
3) krizis
holatlardan
chiqishning
aniq-ravshan
yoʻllarini
belgilab
berish
(dasturda metodologik tavsiyalarni yaratishni qayd etadi).
Ba’zan hal etilmagan noasosiy vazifalar alohida mustaqil tadqiq etilishi dasturda
koʻrsatilishi lozim. Demak, empirik ijtimoiy psixologik tadqiqot maqsadi nazariy, metodik, amaliy,
informatsion boʻlishi mumkin. Maqsad tadqiqot jarayonini tashkil qiladi va e’tibor qaratishga
yordam beradi. Maqsad ma’lum bir vazifalarni echish natijasida amalga oshadi va tadqiqot
jarayonini tashkil qiladi, e’tibor qaratishga yordam beradi.
Maqsad ma’lum bir vazifalarni echish natijasida amalga oshadi. Agar maqsad tadqiqot nima
uchun oʻtkaziladi degan savolga javob bersa, vazifa tadqiqotni qanday oʻtkazish, qoʻyilgan
maqsadni qanday nazariy, metodik masalalarni echish zarur degan savolga javob beradi. Maqsad
bir necha vazifalarga boʻlinadi: a) shu haqda tushuncha berish. b) nazariy tipologiyasini
bayon etish va hokazo. Asosiy va asosiy boʻlmagan vazifalarni ajratish kerak.
Bu vaqtni toʻgʻri taqsimlashga xizmat qiladi. Ilmiy -tadqiqot bosqichlari Tadqiqot ob’yekti
va predmetini aniqlash: Koʻpincha mehnat jamoalari ob’yekt boʻlib xizmat qiladi. Ob’yekt
qanchalik aniq boʻlsa, metod shunchalik toʻgʻri tanlangan boʻladi. Emperik tadqiqot tipik
ob’yektlari odamlar fikri, jamoadagi munosabatlar, siyosiy jarayonlar. Bu ob’yektga bir necha
predmet toʻgʻri kelishi mumkin. Predmet «ong tuzilmasi» va hokazo. Umuman ob’yekt
(lat. predmet) - falsafada kishi ongidan tashqarida, unga bogʻliq boʻlmagan olda mavjud boʻlgan
har qanday hodisa. Keng ma’noda - kishi bilishga intilgan predmet, hodisa (masalan, oʻrganish
ob’yekti) va oʻz faoliyatini shunga yoʻnaltirish (koʻrish ob’yekti). Ob’yekt odatda mustaqil
tushuncha sifatida tadqiqochi ixtiyoridan chetda turadi va maxsus oʻrganiladi. Predmet esa
tadqiqotchi tomonidan muayyan shaklga solinadi va mahsus tadqiqot qoʻlami sifatida oʻrganiladi.
Ob’yekt predmetidan ma’no doirasi jihatidan ancha keng, predmet ob’yektning hosilidir.
Birgina ob’yektning oʻzida bir necha alohida tadqiqot predmetlarini ajratib olib oʻrganishi mumkin.
Ijtimoiy voqealikni ob’yekt sifatida qayd etishi va unda predmetni ajratib chiqarish, hamisha
yuzaga kelgan ijtimoiy ziddiyatli muammo va bu muammoni hal etish holatlari bilan
chambarchas bogʻliq. Ba’zan tadqiqotchi oldin maxsus masala, ya’ni predmetni aniqlab oladi va
shundan soʻng shu masala atrofidagi muhit, masalaga qon - qarindosh tomonlarini, ya’ni ob’yektni
belgilaydi. Bu yondashuvlar dialektik materializimning induktiv bilish usullariga muvofiq va har
ikki yondashuv ham toʻgʻri deb e’tirof etishi mumkin. Ob’yekt - bu haqiqiy mavjud boʻlgan
tuzilma boʻlib, predmet - abstrakt qoʻyilgan tadqiqot muammosidir. Muammoni nazariy
tahlil qilish va asosiy tushunchalarni ishlab chiqish.
4
a) defetsiyalashni (ta’riflash), ya’ni ilm-fanda ishlab chiqilgan nazariy va metodologik
nuqtai nazaridan muammoning asosiy tushunchalarini aniqlash, nazariy asoslar boʻlmaganda esa
4
Davis S. F. Handbook of Research Methods in Experimental Psychology. –
Blackwell Publishing Ltd, 2003.46-49-bet.
tadqiqotchi oʻz konsepsiyasini mustaqil yaratish kerak. b) tadqiqot tushunchalariga bogʻliq, ya’ni
muammoning nazariy tahlili bevosita tushuncha bilan dialektik uzviylikda rivojlanadi. Bunda
nazariy va empirik koʻrsatkichlar oʻzaro aloqada boʻladi. Tadqiqot ob’yektining tahminiy,
sistemali tahlili: Oʻrganilayotgan ob’yekt sistemali tahlil qilinadi. Bu ob’yektni, ijtimoiy-siyosiy,
iqtisodiy va ma’naviy bogʻliqlikda oʻrganishdir.
Sistemali tahlil natijasida faqat ob’yektdagi mavjudlik mexanizimiga emas, balki
institutsional, oilaviy-maishiy, shaxsiy tuzilmalar ham aniqlanadi. Ob’yektning sistemali tahlili
asosida gipoteza shakllanadi. Tushunchalarni nazariy va empirik interpritatsiyasi: Dasturni
tuzishdagi keyingi qadam, bu interpritatsiyadir. Intrepritatsiya - sharhlash, izohlash, tushuntirib
berish, talqin qilish natijasida olingan tushunchalar elementidir. Dasturni tuzishda tushunchalar
nazariy va empirik interpritatsiya talqin qilinadi:
a) nazariy interpritatsiya (izohlash) - bu tushunchalar mazmuni muammoning nazariy
aspekti nuqtai-nazardan tushuntirishi («e’tiqod» va «qadriyat» tipi belgilanadi).
b) empirik (eksperiment) interpritatsiya tushunchalarni empirik faktlar bilan taqqoslash,
oʻrganilayotgan soha bilan mosligini aniqlash, operatsional tushuncha toʻplash.
Test metodi. Test tushunchasi inglizcha sinash, tekshirish, demakdir.
Shaxsning aqliy oʻsishini, qobiliyatini tekshirishda qoʻllaniladigan qisqa standart masala, topshiriq,
misol, jumboqlar test deb ataladi.Test ayniqsa insonning qanday kasbni egallashi mumkinligini
kasbga yaroqligi (moyilligi) yoki yaroqsizligini, iste’dodlilar yoki aqli zaiflarni aniqlashda,
odamlarni muayyan oʻlchovlarga binoan saralashda keng qoʻllaniladi.Ushbu metodning qiymati
tajribaning ilmiylik darajasiga, tekshiriluvchining mahoratiga va qiziqishiga, yigʻilgan psixologik
ma’lumotlarning xolisligi va ularni ilmiy tahlil qila bilishga bogʻliqdir.
5
Ilmiy – psixologik manbalarda qayd qilinishiga koʻra, intellekt – lotincha soʻzdan olingan
boʻlib, u odatda aql – idrok, anglash, tushunish, fahmlash degan ma’noni anglatadi. Bizningcha,
intelekt shaxsning muayyan darajada mustahkam, barqaror aqliy qobiliyatlari majmuasi tuzilishidan
iboratdir. Oʻz davrida AQShlik psixolog F.Frimen intellekt oltita tarkibdan iborat boʻladi, degan
gʻoyani ilgari suradi va ularni quyidagicha tartibda joylashuvini koʻrsatib oʻtadi:
- sonli operatsiyalariga nisbatan qobiliyatlik;
- lugʻat boyligi koʻlami;
- geometrik shakllar oʻrtasidagi oʻxshashlik va farqli tomonlarini ajratishga nisbatan
uquvchanlik;
- shaxs nutqining tezligi yoki sur’ati;
- shaxsning fikrlashga, mulohaza yuritishga nisbatan qobiliyatliligi;
- xotiraning maxsuldorligi yoki noyob hislatliligi.
Yana bir salohiyatli psixolog L.Tyorstoun umumiy intellektning turli jabhalarini tadqiq
qilib, ularni umumlashtirib “birlamchi aqliy potensiyalar” deb ataydi. Muallif etti xildagi
potensiyalar oʻzaro farqlanishini ta’kidlab oʻtadi:
- insonning hisoblash qobiliyati koʻrsatkichi;
- ogʻzaki soʻzni ixcham ifodalanishining koʻrsatkichi, nutq yordami bilan tez oʻqish adisini
egallanganligi;
- ogʻzaki ma’lumotlarni toʻla idrok qilish yoki idrok qilingan soʻzlarni tushunish, anglash;
5
Davis S. F. Handbook of Research Methods in Experimental Psychology. – Blackwell Publishing Ltd, 2003. 49-
bet.
- fazoviy operatsiyalarni amalga oshirish imkoniyati yoki shaxsning chamalash qobiliyati
(uquvchanligi);
- xotiraning mustahkamligi yoki uning barqarorligi;
- fikrlashga, munozara yuritishga qobiliyatlilik;
- shaxs idrok qilishining tezligi yoki uning sur’ati.
Fransuz psixologi T.Ribo idrok koʻlamining kengayishi, bilimlarning koʻpayishi, diqqatni
bir vaqtning oʻzida bir necha ob’yektga qarata olish – intellekti taraqqiyotiga olib keladi va u uch
bosqichdan iborat boʻlishi mumkin ekanligini ta’kidlaydi:
- shaxs imitatsiyasi yoki uning tashqi taqlidi;
-
inson
identifikatsiyasi
(oʻquvchining
bilimlarini
oʻziga
singdirish
jarayoni, uning shaxsiy fazilatlari va xususiyatlarini oʻzlashtirib borish va boshqalar);
- refleksiya (inson oʻzini – oʻzi anglash hamda boʻlgʻusi faoliyatni amalga oshirish,
muayyan rejalar tuzish, ularni maqsadga muvofiq hayot va faoliyatga tatbiq etish imkoniyatlari
tugʻilishi kabilar).
Sh. Byuller intellektual taraqqiyot quyidagi bosqichlardan iborat boʻlishi shart deb
hisoblaydi:
- sinkretizm (tushunchalarni bir – biridan ajrata olmaslik holati);
- agglyutinizm (maktab yoshiga yaqin bolalarda fantaziyaning kuchayishi, vaqtni
noadekvat, notoʻgʻri idrok qilish, gʻar bir obrazlarni muayyan boʻlaklariga binoan bir umumiyatga
yaxlitlash, birlashtirish);
- hayolot (ijodiy hayol) yordamida inson oʻzi tugʻilib oʻsgan Vataniga biror-bir jihatdan
yordam berishi;
- realiya (realiz, ya’ni atrof muhitdagi narsa va hodisalarga nisbatan yaqqol tuzilmani
yaratish, turmush tajribalariga mumkin qadar yaqinlashib kelishdan iborat fikrlashning koʻrinishi
singari).
Jahon psixologlari toʻplagan ilmiy materiallarni umumlashtirib intellect muammosini
tadqiq qilishda diqqat – e’tiborni quyidagi omillarga qaratish lozim deb hisoblaymiz:
- intellektning yosh davr xususiyatlariga bogʻliqligi;
- jins xususiyatiga va farzand dunyoga kelish tartibiga aloqadorligi;
- millat, etnos, elat va xalqqa taalluqliligi;
- oilaning ijtimoiy – iqtisodiy statusi bilan uygʻunlashuvi;
- ota – onalarning ma’lumotliligi, ijtimoiy kelib chiqishi;
- biologik shartlangan shaxs fazilatlari, sifatlari, hislatlari qanchalik rol oʻynashi va
hokazolar.
Uzluksiz ravishda oʻtkazilgan izlanishlar natijasida psixologiya fanida bir qator ilmiy
nazariyalar (konsepsiyalar) vujudga keldiki, ularning har qaysisi intellekt muammosini oʻziga xos
tarzda tushuntirishga va talqin qilishga olib keladi:
- muammo еchimi uslubi va strategiyasi;
- intellektual operatsiyalar tizimi yoki tuzilmasi;
- vaziyatlarga nisbatan alohida yondashishning samaradorligi yoki mahsuldorligi
(ma’naviy, miqdoriy va mantiqiy jabhalar), uning funksional tomonlari, yoʻnalishlari;
-
alohida,
yakkahol
yondashish,
bilish
jarayonining
shaxsdan
faollikni
taqozo etish xususiyati, holati;
- kognitv uslub shakllanishi imkoniyati va boshqalar.
Shaxsiy kuzatishlarimizga qaraganda, intellekt taraqqiyoti mana bunday omillar bilan
uzviy bogʻliq ekanligi koʻzga yaqqol tashlanadi:
- bilish, oʻqish motivlarining anglashilgan hamda yuksak regulyativ darajalarining
mavjudligi, barqarorligi, puxtaligi;
-
yangilikni
qidirish,
muammo
еchimini
topish,
muayyan
vositalar
tanlash hamda tadqiqiy ijodiy faollik namoyon boʻlishi;
- mustaqil echishlarga erishish ehtimollik darajasining yuksakligi;
- ilgarilab ketib echig imkonining mavjudligi va “aytib berish”, luqma tashlash jarayonida
erkinlik, qoʻrqinch hissining yoʻqligi; - yuksak nafosat va ma’naviy did timsoli hamda namunasini
yaratishga nisbatan qobiliyatlilik, ularni baholash va oʻlchash funksiyasining tugʻilishi,
uning boshqaruvchanligi.
Insoniyatning tarxiy rivojlanish jarayonida intellekt deb atalmish fenomenni oʻrganish
borasida koʻpgina ishlar qilingan. Shulardan biri intellektni oʻrganish testlaridir. Koʻpgina mumtoz
testlar shaxsning intellekt darajasini aniqlashda muhim rol oʻynab kelmoqda. Bular qatoriga
Stenford – Bine shkalasini keltirib oʻtish mumkin. Stenford – Bine shkalasi qiziqarli topshiriq va
masalalardan tuzilgan boʻlib, ular tekshiriluvchilarning yoshiga qarab taqsimlangandir. Biz quyida
ana shu intellekt test soʻrovnomalardan namunalar keltiramiz va ularni sharhlab
berishga xarakat qilamiz.
1) 4 yoshli bolalar uchun (har bir vazifani bajarish vaqti 2 oy):
- har xil uzunlikda kesilgan shakllar va narsalarni taqqoslash;
- turli tipdagi shakllar oʻrtasidagi farqlarni aniqlash;
- 4 ta tanga pulni sanab chiqish;
- kvadrat chiz va uni izohlab, tushuntir;
- berilgan savollarga toʻgʻri, aniq, va tushunarli qilib javob qaytarish talab etiladi,
tashqaridan yordam berish man qilinadi;
- 4 ta raqamni toʻgʻri va teskari sanash, takrorlash talab qilinadi.
2) 9 yoshli bolalar uchun (bajarish muddati 2 oy davomida):
- bugungi kun, hafta, oy, yil nomlarini aytib chiqish, tushuntirish;
- 5 ta jism yoki predmetni guruhlarga ajratish (belgisiga qarab);
- xariddan keyin qaytim berilishini izohlash;
- 4 ta raqamni teskarisiga takrorlash;
- berilgan 3 ta soʻzdan gap tuzish (bola, daryo, koptok);
- 3 ta har xil soʻzga qofiya tanlash;
- ma’lumki, har qanday psixologik testning diagnostik ahamiyati uning bir qancha umumiy
talablarini qoniqtirishga bogʻliqdir, jumladan, standartlashtirish, ishonchlilik, validlik. Ana shu
talablarga suyangan holda Stenford – Bine shkalasini ham tahlil qilib chiqamiz.
Ushbu shkala tadqiqotchilar uchun har tomonlama qulay, yaxshi va ixcham
qilibtayyorlangan. U barcha uchun tushunarli boʻlgan koʻrsatmaga va miqdoriy jihatdan natijalarni
ishlab chiqish, hisoblash ishlanmasiga ega.
Testlarning har birida uni oʻtkazish yoʻllar, vaqtning taqsimlanishi, tekshiriluvchilarga
beriladigan ogʻzaki koʻrsatma va tegishli koʻrsatmalar, savollarni izohlash usullari batafsil aytib
oʻtilgan. Stenford – Bine test kattalar hamda uncha yoshi yuqori boʻlmagan sinaluvchilar uchun
ishonchlidir. Lekin bolalik davridan tortib to oʻspirinlik yoshigacha oʻzgarib boradi. Masalan,
2,5yoshidan 5 yoshgacha ishonchlilik koeffitsientlari 0,33 (140-149 ball boʻlganligi uchun)dan
0,91 (60-69 ball yiqqanlar uchun)gacha; 6 yoshdan 13 yoshgacha boʻlgan bolalar va oʻquvchilarda
ishonchlilik koeffitsientlari 0,91 (140-149 ball toʻplaganligi uchun)dan 0,98 (60-69 ball olganligi
uchun)gacha oʻzgarib turadi. Shuni alohida ta’kidlab oʻtish joizki, Stenford – Bine testiga
kiritilgan har bir savol, topshiriq testning oldindan belgilangan maqsadni ochishga yoʻnaltirilgan
boʻlib, pirovard natijada mazkur savollar oldindan koʻzlangan maqsadni darhol aniqlab bera oladi.
Inson intellektual tarqqiyotidagi tezkorlik kutilmaganlik hodisalari nafaqat moddiy negiz xossalari
bilan izohlanadi, balki idrok maydonining paydо boʻlishi, “sun’iy” tizimning vujudga kelishi
fazoviy aloqalar, biologik va psixologik imkoniyatlardan toʻlaroq foydalanish evaziga moddiy
asosning ikkilanuvchi “tabiiy” va “sun’iy” manbalar bosh omil ekanligini ta’kidlab oʻtish
maqsadga muvofiq. Endi sinaluvchilarning intellektual taraqqiyotiga ta’sir qiluvchi ijobiy va
salbiy omillar turkumi toʻgʻrisida ma’lumot berib oʻtamiz:
- bilim maskanlarida zamonaviy texnika vositalarining mavjudligi;
- turli xildagi toʻgarak, seksiya, bilim uylari faoliyat koʻrsatishi va unda zarur
sharoitlarning yaratilganligi;
- oila muhitida yaratilgan moddiy va ma’naviy shart–sharoitlar hamda shaxslarni ruhan
ragʻbatlantirish yoʻlga qoʻyilganligi;
- shaxslar bilan oʻzaro muloqot oʻrnatishning uzluksiz va oiladashaxslararo iliq
psixologikmuhitning hukm surishi;
- turli televizion baxslar, zukkolik, ijodkorlik, tezkorlik boʻyicha musobaqalar
uyushtirilishi va ularda qatnashish imkoniyatiyaratilganligi;
-
ortiqcha informatsiya va xabarlar koʻlamini kamaytirish (masalan, vtomat oʻyinlar,
videolar);
- zararli odatlar va qiliqlar bilan shugʻullanmaslik muammosining qoʻyilishi, uning
еchimi (ichish, chekish va boshqalar);
- bolalar va oʻquvchilarni roʻzgʻor ishlari bilan band qilib qoʻyishlik va oila muhitida
mehnatning shaxslararo oqilona taqsimlanganligi;
- hozirgi davrda ayrim kasblarning nufuzi kamayib ketayotganligi tufayli oʻquvchilar va
talabalar oʻrtasida oʻquv motivlariga kuchli ta’sir oʻtkazayotganligi;
- kollej va oliy oʻquv yurtlarida ta’lim – tarbiya tizimini yangicha, yangi edagogik
texnologiya asosida tubdan qurish zaruriyati mavjudligi,
- oʻgʻil va qizlarda vatanparvarlik va milliy iftixor tuygʻulari barqarorligini ta’minlash va
ularni shakllantirishning eng qulay yoʻllarini izlab topish, loqaydlikning oldini olish;
- oʻquvchilar va talabalar oʻrtasida borliqqa, jamiyatga, shaxslararo munosabatlarga,
isrofgarchilikka, fidoiylikka nisbatan qarashlarni keskin ʻzgartirish masalalari vujudga
kelmoqda.
Bizningcha, yuqorida ba’zi bir qusurli holatlarning oldini olish uchun intellektual testlar mohiyatiga
milliy va umubashariy fazilatlar toʻgʻrisidagi gʻoyalarni singdirish yuqori natija beradi.
Dostları ilə paylaş: |