2. Mavzu: O`qituvchi faoliyatida pedagogik qobiliyaT

---

2.Mavzu:
O`QITUVChI FAOLIYaTIDA PeDAGOGIK QOBILIYaT 
Reja: 
1.
Qobiliyatning pedagogik – psixologik tasnifi 
2.
Pedagogik qobiliyatning asosiy sifatlari va xususiyatlari 
3.
O`qituvchi pedagogik qobiliyatini rivojlantirish funktsiyalari 
 
Tayanch tushunchalar: 
Qobiliyat; psixik sifatlar; xotira va xarakter; individual-psixologik xususiyat; 
intellektlar to`plami; modifikatsiya; kinestetik qobiliyat; mantiqiy qobiliyat; ko`nikma va 
malakalar; mohirlik; iqtidor, iste`dod va daholik; mahsuldor; psixologik va fiziologik 
tuzilish; evristik; kreativ; umumiy va maxsus; talant; xususiyatlar ansambli; layoqat va 
zehn; kommunikativ qobiliyat; didaktik qobiliyat; tayanch xususiyatlar; etakchi
xususiyatlar; yordamchi xususiyatlar. 
1. Qobiliyatning pedagogik – psixologik tasnifi 
Qobiliyat – shaxsning individual-psixologik xususiyati bo`lib, muayyan faoliyat 
yuzasidan layoqati va ishni muvaffaqiyatli amalga oshirish sub`ektiv shart–sharoitini 
ifodalovchi individual psixik sifatlar yig`indisiga aytiladi, zarur bo`lgan bilim, malaka va 
ko`nikmalarni egallash dinamikasidagi farqlarni aniqlaydi. Qobiliyatlar individual-
psixologik xususiyat bo`lgani sababli, shaxsning boshqa sifatlari va xususiyatlariga, ya`ni 
aql sifatlariga, xotira va xarakter xususiyatlariga, his-tuyg`ulariga qarama-qarshi 
qo`yilmaydi, balki ular bilan bir qatorga qo`yilishi kerak.
Qobiliyatni inson tug`ma, tabiat in`omi sifatida tayyor holida olmaydi, balki hayotiy 
faoliyati davomida shakllantiradi. 
Govard Gardner qobiliyatlarni intellektlar to`plami deb atadi va uning ettita jihatini 
ajratib ko`rsatdi. Biz intellektning ushbu jihatlaridan oltitasini o`qituvchi pedagogik 
mahoratini takomillashtirish nuqtai nazaridan tahlil qilishimiz mumkin. Psixolog olim 
Ol`ga 
Matveeva 
ushbu 
jihatlarni 
psixologik 
texnologiya 
bilan 
kuchaytirib 
modifikatsiyalaydi va o`qituvchining kasbiy faoliyatida muhim ahamiyat kasb etishini 
ta`kidlab, quyidagi qobiliyatlarni ko`rsatib o`tadi:
1.
Muloqot qilish (kommunikativ) qobiliyati: 
O`qituvchi o`quvchilar bilan dars va 
darsdan tashqari jarayonlarda, sinfda ijobiy ruhiy iqlim yarata oladi.
2.
Voqealarni oldindan ko`ra olish qobiliyati: 
Ushbu qobiliyat turi har bir 
o`qituvchining sergakligida, o`quvchilarning ruhiyatini, ichki dunyosini ko`ra olishida 
namoyon bo`ladi. Shunda o`qituvchi kim nimaga qodir ekanligini oldindan bashorat qila 
oladi.
3.
Eshitish va his qilish qobiliyati: 
Bunday qobiliyatga ega bo`lgan insonlar 
musiqani sevishadi, ohangni yaxshi his qilishadi, deklamatsiya asosida proza va 
poeziyani yaxshi o`qishadi, eshitgan narsasini xotirada saqlaydi, ayniqsa she`r va 
qo`shiqlarni sevib tinglaydi. 
4.
Kinestetik (teri-muskul) qobiliyat: 
O`qituvchining o`z hatti harakatlarini 
muvofiqlashtirish qobiliyati, harakat ohangini his qilgan holda yo`naltiradi, vaqtni 
harakat sur`ati bilan his qiladi, o`zi uchun maishiy qulayliklarni yarata oladi, hayot 
marhamatlaridan rohatlanishni biladi. 
5.
Mantiqiy qobiliyat: 
Falsafiy mulohazalar yuritishni, raqamlarni, matematikani, 
murakkab masalalarni hal qilishni sevadi, sababiyat va oqibat natijalarini tushunish 
malakasiga ega, voqelikda asosiylikni ikkinchi darajalisidan ajrata oladi; 

---

6.
Shaxsning ichki qobiliyati: 
O`z-o`zini mukammal bilishi, tushunishi va his qilish 
qobiliyati, erkin shaxsda ichki qobiliyat mukammal rivojlanadi, irodasi mustahkam, 
qat`iyatli, har qanday vaziyatda o`z fikr-mulohazasini erkin bayon eta oladi. 
Qobiliyat o`qituvchining individual imkoniyatlarini xarakterlaydi. Bir xil sharoitda 
qobiliyatli o`qituvchilar o`z faoliyatlarida ham qobiliyati past kishilarga qaraganda 
ko`proq yutuqlarga erishadilar.
Qobiliyat shaxsning ham umumiy, ham maxsus rivojlanishida tezroq oldinga siljib 
borishini, uning ijrochilik va ijodkorlik faoliyatlarida eng yuqori natijalarga erishishini 
ta`minlaydi. Qobiliyatli kishi mutaxassislikni tez egallay oladi va yuqori mahoratga 
erishadi hamda ishlab chiqarish, fan yoki madaniyatga yangilik kirita oladi. 
Qobiliyat bilimdan farq qiladi. Bilim – bu ilmiy mutolaalar natijasidir, qobiliyat esa 
insonning psixologik va fiziologik tuzilishiga xos bo`lgan xususiyatdir. Qobiliyat bilim 
olish uchun zaruriy shart-sharoit yaratadi, shu bilan birga, u ma`lum darajada bilim olish 
mahsulidir. Umumiy va maxsus bilimlarni o`zlashtirish, shuningdek, kasbiy mahoratni 
egallash jarayonida qobiliyat mukammallashib va rivojlanib boradi. 
Qobiliyatga yaqinroq turadigan tushunchalar ko`nikma va malakalardir.
Ko`nikmalar
– o`qituvchining kasbiy faoliyati jarayonida hosil qilingan tajriba va 
bilimlar asosida bajariladigan ishning mukammal usuli.
Malakalar
– o`qituvchining ongli faoliyatni bajarishi jarayonida hosil qilingan 
kasbiy intellektual faoliyatning avtomatlashgan komponentlari yig`indisi.
Ular o`qituvchi kasbiy faoliyati mexanizmining asosini tashkil qiluvchi 
jarayonlardir, ular qobiliyat bilan birgalikda pedagogik mahoratga erishishni 
ta`minlaydilarki, buning natijasida o`qituvchilar kasbiy faoliyatida ulkan yutuqlarni 
qo`lga kiritadi. Qobiliyatli, ammo ko`nikma va malakalarga ega bo`lmagan noshud 
o`qituvchi ko`p narsaga erisha olmaydi. Qobiliyat ko`nikma va malakalarni chuqur 
egallashda ro`yobga chiqadi. 
Darhaqiqat, qobiliyatli kishining ko`nikma va malakalari ko`p qirrali va 
mukammallashgan bo`ladi. Ko`nikma va malakalar etarli bo`lmagan qobiliyatni 
birmuncha to`ldirishi yoki qobiliyatning kamchiligini tuzatishi mumkin. 
Ko`nikmalarni 
umumlashtirib