2 Mazkur majmuada “Fan va texnika” faniga doir me’yoriy ta’minot (o‘quv dasturi, ishchi fan dasturi), ta’lim texnologiyalari o‘z aksini topgan. Ushbu o‘quv-uslubiy majmua oliy ta’lim muassasalarining professor- o‘qituvchilari uchun tavsiya

 
 
Nazorat uchun savollar: 
1. Urta asrlarda madrasalarda qanday fanlar o`qitilgan? 
2. Ulug`bek qurgan madrasalar hakida gapiring. 
3. YAlangto`sh qurdirgan madrasalarni sanab bering. 
4. Xofiz Abro`ni «Zubdat at- tavorix» asarini tahlil qiling. 
5. Samarqand akademiyasini Ma`mun akademiyasidan farqi? 
 
 
13-MAVZU: Markaziy Оsiyoda tеmuriylar davri fan taraqqiyoti 
REJA 
1.Mirzо Ulug’bеkning ilmiy faоliyati.
2.Ulug’bеkning ustоz va shоgirdlari (Qоzizоda Rumiy, Ali Qushchi va bоshqalar).
3.Alishеr Navоiy va uning o’zbеk adabiy tili rivоjiga qo’shgan hissasi.
4.Zahiriddin Muhammad Bоbur оlim sifatida.
 
 
Mavzu bo`yicha tayanch iboralar:
Ulug`bek, Ahmad Farg`oniy, Farobiy, Muso Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino 
ilohiyot fani, qur`oni, hadis, tarsiya, astronomiya. 
 
Adabiyotlar: 
1. Karimov I.A. «Olloh qalbimizda yuragimizda» T.1999 yil. 
2. Bartold V.V. Istoriya kul’turnoy jizni T. 2M. 1963 yil 
3. Gorfunkel’ A.X. «Gumanizm i naturfilosofiya epoxi vozrojdeniya».
M. 1986 yil.
4. Kuznetsov B.G. «Idei i obrazi vozrojdeniya» M. 1979 yil. 

---

77 
5.Fradkin N.G. «Geograficheskie otkritiya i nauchnie poznaniya zemli»
M. 1972 yil.
XV asrda Movarunnahrning poytaxti Samarqandda xam, Xurosonning Markazi 
Xirotda ham Temurma`naviy an`analari davom ettirilib, olimlaru-fuzalolar, shoiru-
bastakorlar, me`moru binokorlarning katta guruhi to`plangan edi. Samarqandda 
tug`ilib, yoshligidanoq mashhur olim sifatida tanilgan Ulug`bekning roli va hissasi 
nihoyatda buyukdir. Movarounnahrning va Xurosonning boy va serqirra madaniyati 
rivojlanishida Ulug`bekning hissasi beqiyosdir. Ulug`bek o`tmishlari Ahmad 
Farg`oniy, Farobiy, Muso Al-Xorazmiy, Beruniy, Ibn Sino asarlarini o`qib urgandi. 
Movarounnaxrning shaharlari xususan Samarqand, Buxorolarning madaniy, ilmu-
ma`rifat dargoxiga aylantirishga harakat qilgan. Uning farmoni bilan 1427 yilda 
Buxoroda, 1417-1420 yillarda Samarqandda, 1433 yillarda esa, g`ijduvonda 
madrasalar barpo qilingan. Buxoro madrasalarining peshtoqiga: «Bilim olish xar bir 
muslim va muslimaning burchidir» degan kalima o`yib yozib quyilgan. 
Samarqanddagi madrasa uz davrining dorilfununi edi. Ushbu madrasada iloxiyot 
ilmlari: qur`on, hadis, tavsif, fiqx bilan birga riyoziyot, xandasa astronomiya, 
tibbiyot, tarix, geografiya, ilmu-a`ruz (poetika), arab tili va uni morfologiyasi kabi 
dunyoviy ilmlar uqitilar edi. Samarqanddagi madrasa ikki qavatli 50 xujrali bo`lgan. 
Xar bir xujra 3 xonaga omborxona, yotoqxona, darsxonaga bo`lingan. Madrasada 
SHamsiddin Muhammad Xavofiy etakchi olimlardan bo`lgan. Urta asrning mashxur 
olimlari qozizoda Rumiy, g`iyosiddin Jamshid Koshiy, Mirzo Ulug`bek va uning 
shogirdi Alouddin Ali qushchilar turli fanlardan dars berganlar. 
XVI asrning mashhur adibi Zayniddin Vosifiyning yozishicha, 1420 yilda 
madrasa ochilgan kuni birinchi darsni SHamsiddin Muhammad Xavofiy uqigan ekan. 
Samarqandda Ulug`bek madrasalaridan tashqari Xonim, Feruzshoh, SHohmalik, 
Xojibek Mirzabduvali va Qutbiddin Sadri nomlari bilan atalgan madrasalar bo`lgan. 
Xoji Ubaydullox ham qutbiddin Sadr madrasasida saboq olgan va uzi ham Toshkent 
va qobo`l shaharlarida madrasalar barpo etgan. Madrasalarda ayniqsa, Ulug`bek 
madrasasida astronomiya faniga jiddiy e`tibor bilan o`aralgan. Madrasada kamida 15-
16 yillari taxsil kurib, uni dasturi buyicha asosiy fanlarni uzlashtirgan. Imtixon 
saboqlarida uz bilimlarini namoyish eta olgan. Tolibi ilmlarga «sanod-
shaxodatnoma» yozib berilgan. 1424-1428 yillarda Ulug`bek Samarqand yaqinida, 
Obiraxmat anxori bo`yida rasadxona qurdirdi, doira shaklida qurilgan bu 
ulkanimoratning aylanasi 47 metr, balandligi 31 metrga teng. Boburning yozishicha 3 
qavatli bo`lgan bu binoning sirti koshin va sirli parchinlar bilan qoplangan. Binoning 
ichki soxil sudi faxriy va koridorlar bilan 4 qismga ajratilgan. Xar bir qism bir necha 
katta zallar mayda xonalarga bo`lingan. Xullas rasadxona ichki devorlarida koinotu 
yer kurrasining umumiy manzarasi tasvirlangan bo`lib shu tufayli mavze maxalliy 
axoli urtasida «Naqshi jahon» degan nom bilan shuhrat qozongan. Giyosiddin 
Jamshid mutasaddiligida rasadxonaning asosiy o`lchov uskunasi ulkansekstant 
urnatiladi. Ulug`bek rasadxona qoshida boy kutubxona tashkil qilgan. Bu 
kutubxonada fanning deyarli xamma soxalariga tegishli qariyib 15 ming jild kitob 
saqlangan. Manbalarda aniq kursatilganiga, qaramay Ulug`bek rasadxonasining 
qaerda joylashgani uzoq vaqt noma`lum bo`lib keldi. CHunki u asrlar davomida 
qarovsiz qolib, so`ng, oddiygina tepalik manzarasini olgan edi. Arxeolog 
V.L.Vyatkin 1908 yil Ulug`bek rasadxonasining xarobalarining topishida va uning 

---

78 
faxriy sekstanti yer osti qismini kavlab olishiga muyassar bo`ldi. Ulug`bek 
Samarqandda butun bir astronomiya maktabini yaratdi.
Samarqandda Ulug`bek raxbarligida barpo etilgan bu ilmiy dargox matematika, 
ayniqsa astronomiya soxasida ilmiy dunyoda olamshumul ahamiyat kasb etgan 
natijalarga erishdi. Rasadxonada olib borilgan kuzatish tadqiqotlar tufayli 1018 sobita 
(quzg`almas) yulduzlarning urni va xolati aniqlanib, ularning astronomik jadvalini 
tuziladi. Ulug`bek maktabining erishgan eng muhim yutuqlaridan biri matematika 
soxasida bo`ldi. Ular tomonidan uchinchi darajali yoyning sinusi aniqlandi. O`sha 
davrda aniq fanlarning rivojlanishi ayni shu soxaga asarlarni yozilishi va nixoyat 
buyuk astronom va matematiklar bilan fikr xamda yaqin munosabatlarda bo`lishi 
Ulug`bek maktabi ilmiy faoliyati asosiy yo`nalishini belgilab berdi. Xullas, 
Samarqand rasadxonasida olib borilgan kup yillik tadqiqotlarning samarasi SHarq 
klassik astronomiyasining nazariy va amaliy masalalarning uzida mujassamlashtirgan 
va unga yangi dalil-isbotlar boyitgan shoh asar, Ulug`bekning «Ziji jadidi kuragoniy» 
nomli asar. Bu asar 1437 yilda yozib tugatilgan va ikki qismdan keng muqaddima va 
1018 sobita (quzg`almas) yulduzlarning urni va xolati aniklab berilgan jadvallardan 
iborat. Ikkinchi qismida esa trigonometriya amaliy masalalariga bag`ishlangan. Bu 
asardan tashqari «Tarixi arba`i ulus» (turt ulus tarixi) nomli tarixiy asar yozadi. 
Unda turklarning ajdodlari, avlodlari, mo`g`ul qabilalari hamda CHingizxon 
vafot etgandan so`ng tashkil topgan ulug` yurt Jo`ji, CHig`atoy, elxoniylar sharqi 
astronomiyasining rivojlanishiga katta ta`sir kursatadi. XV asrda Samarqand va 
Xirotda fan bilan birga me`morchilik, naqqoshlik, tasviriy san`at va adabiyot nixoyat 
darajada taraqqiy etadi.
Ulug`bek davrida ayniqsa shaharlarga chiroy kirdi. SHu bilan birga 
Samarqandning Registon maydoni shakllandi. 210-gumbazli Ko`kaldosh Jome` 
masjidi qad ko`tardi. 
Bo`lardan bizgacha faqatgina Ulug`bek madrasasigina saqlanib qoldi. YAna 
bir yirik me`moriy kompleks SHoxizinda ansamblidir. U peshtoqli ulkan gumbazli 
ziyoratgoxdan iborat bo`lib, Koshinkor va bekiyos jilvali rango-rang parchinlar bilan 
naqshlangan.
XV asrda Xirotda me`morchilik bir qatorda kitoblar san`ati, ya`ni qulyozma 
asarlarini ko`chirib yozib va ular bilan bog`lik bo`lgan xattotlik, musavvirlik, 
lavvoxlik, muqovasozlik san`ati ham nixoyat darajada taraqqiy etdi. Kitob san`atining 
ma`lum bir soxaga aylanib, nafis kitob bu san`atining nodir va bebaxo asari 
hisoblanadi.
Bu davr nafasi kitob va hattotlik san`ati taraqqiyotida yangi bir bosqich bo`lib, 
mohir san`atkorlarni va kitob yaratish va uning nushalarini ko`chirish og`ir mehnat va 
ko`p vaqt sarf etiladigan nihoyatda mushkul ish bo`lgan ulusning qisqacha tarixiga 
bag`ishlangan «Risolai dars ilmu musiqa» (musiqa ilmi haqida risola) nomli asari 
bilan musiqa faniga ham katta hissa qo`shgan. 
Uzbek klassik adabiyotining asoschisi Mir Alisher Navoiy ham Ulug`bekka 
yuksak baxo bergan. XV asrlarda Movarounnaxr va Xurosonda tarix fani ham keng 
rivoj topdi.
Xafizu Abro`, Abdurazzoq Samarqandiy, Mirxond, Xondamir, Isfizoriy, 
Davlatshoh va boshqa ko`pgina tarixchilar Samarqandda va Xirotda yashab ijod 
qildilar. Ulug`bekning asarlari Temuriylar davlatining tarixiga doir juda qimmatli va 
nodir manbadir. «Zubdai tavorix» muallifi Xafizu Abro`, «Matlai sa`dayn va majmai 

---

79 
bakray» nomli asarni yozgan. Abdurazzoq Samarqandiy uz asarlarini Temurva 
Temuriylar xukmronlik qilgan davrga bag`ishladilar. 
O`sha davr tarixnavislari Muinuddin Isfizoriy esa Xirot tarixini yozdi. 
«Samarqand akademiyasi» dastavval bundan 225 yil muqaddam mashxur frantsuz 
faylasuf-yozuvchisi va tarixchi olimi Vol’ter (1694-1776) tomonidan e`tirof etilgan. 
«Samarqand akademiyasi» 1010 yili Xorazmning qadimgi poytaxti 
GURGANCHda tashkil topgan «Donishmandlar uyidan» keyingi ikkinchi «Dorul 
ilm» edi. Bu dorul ilmining poydevori bo`lgan Ulug`bekning astronomik maktabi urta 
asrlar musulmon, ayniqsa nafis kitob yaratish o`ta murakkab va juda mashaqqatli bir 
jarayon bo`lib, kog`ozrez, hattot, musavvir, lavvox, sahhof kabi bir necha bir xil 
mutaxassislarning mexnati va malakasi bilan bog`lik edi. Nafis kitob va hattotlik 
san`ati XIV-XV asrlarda yangi taraqqiyot bosqichiga ko`tarildi. Mashxur hattot Mir 
Ali Tabriziy (1330-1404) nasta`liq deb nomlangan yangi uslubdagi xatni kashf qiladi. 
XIV-XVasrda bir kancha iste`dodli hattotlar, musavvirlar, lavvoxlar, sahhoflar 
etishdi. Abdurahmon, Xorazmiy, Sulton Ali Xandon, Mir Ali Kalkalam Xalvoiy, 
Rafiqiy va boshqalar shular jumlasidandir.
XIV-XVasrlarda tasviriy san`at soxasida ulkan yutuqlarga erishildi.
Behzod, Mirak Naqqosh, qosim Ali Mahmud, Muzokib, Xojimaxmud Naqqosh 
va SHohmuzaffar kabi mo`yqalam sohiblari etishdi. Zamondoshlari tomonidan Monii 
Soniy «Ikkinchi Moniy», keyingi davr olimlari tomonidan «SHarq Rafaeli» deb 
nomlangan Kamoliddin Bexzod XV asr tasviriy san`atining ulug` namoyondasi XIV-
XV asrlarda Urta Osiyo xalqlarining musiqa san`ati taraqqiyotida ham yangiliklar 
sodir bo`ldi. SHu bilan birga Urta Osiyo xalklari adabiyoti taraqqiyotida ham yangi 
va sermaxsul davri bo`ldi. Bu davrda adabiyot badiiy uslub jihatidan takomillashadi.