2-modul: Metallar strukturasi. Rеja

kristallanishni yashirin issiqligi
deb ataladi. Bu 
tashqi muhitga tarqaladi. Shuning uchun harorat o‘zgarmay doimiy (1-2) turadi. 
Kristallanish to‘la tugaganidan so‘ng (nuqta 2), metall endi qattiq holatda soviydi.
Rasm 3 Toza metalni sovitish egri chizig‘i. Tnaz – nazariy kristallanish 
harorati. Tamal – amaliy kristallanish harorati. 
Ma’lum haroratgacha sovitilganda suyuq metalda kristalliklar (mayda 
zarrachalar) hosil bo‘la boshlaydi – bular 
kristallanish markazlaridir
yoki 
tug‘malaridir («zarodыshi»). Bularni o‘sishi uchun metallni erkin energiyasi 
kamayishi kerak; aks holda tug‘malar erib ketadi.
Kristallanish jarayoni ikki bosqichdan iborat: 1 – kristallanish markazlarini 
hosil bo‘lishi; 2 – kristallarni o‘sishi (yuqorida hosil bo‘lgan markazlar – tug‘malar 
atrofida). Shuni aytish kerakki bu davrda yangi markazlar – tug‘malar paydo bo‘la 
boshlaydi. Kristalllanish mexanizmi modeli quyidagi rasmda ko‘rsatilgan. 

---

Rasm 4 Kristallanish jarayoni modeli. 
Hosil bo‘lgan kristallanish markazlari yoqlaridan kristallar o‘sa boshlaydi.
Shuni aytish kerakki kristallanish markazlari hosil bo‘lishida suyuq 
metaldagi begona zarrachalar ham katta rol o‘ynaydi. Kristallanish markazlari 
begona zarralardan ham hosil bo‘ladi. 
Dastlabki paytlarda kristallar o‘z geometrik shakllarini saqlagan holda 
bemalol o‘sadi. O‘sayotgan kristallar bir-birlari bilan uchrashgan joyda o‘sishdan 
to‘xtaydi va to‘siqlar yo‘q tomonga qarab o‘sa boshlaydi. Geometrik shakl 
bo‘ziladi. Bunday kristall donalar 
kristallitlar
yoki 
poliedrlar
deyiladi. 
Quyida kristallanish o‘sish tezligi va markazlar sonlarining o‘ta sovish 
darajasiga bog‘liqligi ko‘rsatilgan.
Rasm 5 Markazlar soni va o‘sish tezligini o‘ta sovish tezligiga bog‘liqligi 
sxemasi. 
к.т., м
м/
сек
.
м.с
., 
мм
се
к
Ута совиш даражаси, n, C
n
1
n
2
к.т.
м.с.
-3
-1

---

 O‘ta sovish
darajasi (n) ortishi bilan, n-ning (M.S.) qiymati makcimumga 
yetadi. 
n kichik bo‘lganda K.T. va M.S. larning ortishiga sabab shuki, muvozanat 
temperaturasi (T)gi yuqori bo‘lib, suyuq va qattiq fazolar erkin energiyalari farqi 
katta bo‘ladi. Natijada, kristallanish tezlashadi. 
n ortishi bilan zarrachalar harakatlanuvchanligi pasayadi va M.S. va K.T. 
pasayadi. 
Agar M.S. kup, K.T. kichik past bo‘lsa (n) hosil bo‘ladi. Aksincha, M.S. 
kam, K.T. yuqori bo‘lsa (n) kristallar hosil bo‘ladi. 
"n" juda kichik bo‘lsa, muntazam geometrik shakldagi, kristallar hosil 
bo‘ladi. "n" bir kadar kattaroq bo‘lsa, kristallar dendrit shaklini oladi. (kristallar, 
asosan fazoviy kristall panjaraning asosiy o‘qlariga mos yo‘nalishda o‘sadi) "n" 
ancha katta bo‘lsa, sferoid shaklidagi kristallar hosil bo‘ladi. 
O‘ta sovish darajasi (

T) ortishi bilan, uning qiymati t
1
va t
2
ga yetganda, 
kristallanish tezligining (k.m) va markazlar sonining (m.s) qiymatlari maksimalga 
yetadi. 

T kichik bo‘lganda k.m va m.s larining ortishiga sabab shuki, muvozanat 
harorati (Tm) yaqinida suyuqlikning harakatlanganligi yuqori bo‘lib, suyuq va 
qattiq fazalar erkin energiyalari farqi katta bo‘ladi. Natijada kristallanish 
tezlashadi.

T ortishi bilan zarrachalar harakatlangani pasayadi va m.s va k.t lar 
pasayadi.
Agar m.s ko‘p, k.t kichik bo‘lsa,