2-Mustaqil ish Guruh: 053-22 Bajardi: Mirxadiyev M. Tekshirdi : Arziyev d toshkent-2023 Mavzu: Stabilitron, ishlash prinsipi vax reja

Tunnel diodi deb qo‘zg‘otilgan yarim o‘tkazgich asosida loyihalangan yarim o‘tkazgichli asbobga aytiladi. Unda teskari va uncha katta bo‘lmagan to‘g‘ri kuchlanishda tunnel effekti yuzaga keladi va volt – amper xarakteristika manfiy differensial qarshilikka ega bo‘lgan soha mavjud bo‘ladi. Tunnel diodlar boshqa turdagi diodlardan sezilarli farq qilmaydi, lekin ularni yasash uchun 10²⁰ sm^-3 kiritmaga ega bo‘lgan yarim o‘tkazgichli materiallar qo‘llaniladi.
VAX nochiziqli bo‘lsa, uning har bir kichik sohasi to‘g‘ri chiziq deb qaraladi va

xarakteristikaning bu nuqtasida

dU
R_i  _dI

differensial qarshilik kiritiladi. Agar xarakteristika

^{kamayuvchi bo‘lsa, bu sohada qarshilik R}i ^{manfiy qiymatga ega bo‘ladi.}
Ko‘chkili uchma diod (KUD) generatsiyalovchi diodlarning bir ko‘rinishini tashkil etadi. Yuqori chastotalarda uning VAXida, p-n o‘tishda ko‘chkili teshilish sodir bo‘lganda, manfiy qarshilikka ega soha hosil bo‘ladi. Agar KUD rezonatorga joylashtirilsa unda chastotasi 100 Gs gacha bo‘lgan so‘nmas elektr tebranishlar hosil bo‘ladi. O‘ta yuqori chastota (O‘YUCH)larga 300 MGs dan 300 GGs gacha diapazondagi tebranishlar kiradi va detsimetrli, santimetrli, millimetrli to‘lqin uzunlikdagi tebranishlarni o‘z ichiga oladi.
Kuchaytirish yoki generatsiyalash rejimiga mos shartlarni elektron asboblarning manfiy dinamik (differensial) qarshiligi (MDQ) bilan xarakterlash qabul qilingan. Elektron asbobda MDQ ning mavjudligi uni energiya yutuvchi sifatida emas, balki o‘zgaruvchan tok energiyasi manbai sifatida qarash kerakligini anglatadi. KUD – yarimo‘tkazgich asbob bo‘lib, uning ishlash prinsipi O‘YUCH diapazonda zaryad tashuvchilarning ko‘chkisimon ko‘payishi va ularning elektr maydon ta’sirida uchib o‘tishi natijasida MDQ hosil bo‘lishiga asoslanadi. Hozirgi vaqtda KUDlar millimetrli to‘lqin uzunligida eng katta quvvatli O‘YUCH tebranishlar hosil qiluvchi qattiq jismli manbalarning biridir. 10 GGs chastotada uzluksiz tebranishlarning maksimal quvvati, FIK 40 % bo‘lganda, 10 Vt larni tashkil etadi.Ko‘chki toki shovqinlari yuqori bo‘lgani sababli, KUD asosidagi kuchaytirgichlar shovqin koeffitsiyenti 30-40 dB ni tashkil etadi va KUDlarning kuchaytirgich sifatida ishlatilishini cheklaydi. KUD asosidagi quvvat kuchaytirgichlar radioreleli va sun’iy yo‘ldoshli aloqa tuzilmalarida qo‘llaniladi.KUD tuzilmasi va KUD asosidagi generatorning elektr sxemasi 6.6-rasmda ko‘rsatilgan. RLC mikroto‘l-qinli rezonatorni tashkil etadi. KUDda xususiy avtotebranishlarni tashqi rezonans kontursiz ham uyg‘otish mumkin.

Yarim o‘tkazgichli diodlarda uch xildagi tok o‘tkazish bo‘ladi: issiqlik, tojli va zenerli.

Issiqlik toki, teskari tok oqish jarayonida issiqlik ajralib chiqish hisobiga sodir bo‘ladigan tok o‘tkazishdir. Kremniyli diodlarda teskari tok kichik bo‘lganligidan, kamroq issiqlik ajralib chiqadi, shuning uchun tojli va zenerli tok o‘tkazishga nisbatan kattaroq toklarda issiqlikdan tok o‘tkazish sodir bo‘ladi.
Tojli tok o‘tkazish tezlanishi tokni, tezlik va elektronlarni tashuvchisi etarli miqdorda energiyaga ega bo‘lganida, ular atomlar bilan urilganida o‘tish sohasida valentli bog‘liqligini uzishi, natijada esa, tojli yangi elektron-teshikli juftlikni ortishi hamda teskari tokni ortishiga olib keladi.
Zenerli tok o‘tkazish Yuqori maydon kuchlanishi 105 V/sm bo‘lganida, valentli bog‘langan elektronlarni ajratib olishga qodir holatda bo‘ladi.
Yarim o‘tkazuvchan stabilitronlarda zenerli va tojli tok o‘tkazish qo‘llanilib, ularni chet el adabiyotlarida ko‘pincha zenerli diodlar deb atashadi.
Temperaturani o‘zgarishi xarakteristikani chap va o‘ng tomoniga burishga olib keladi, ya’ni manfiy kuchlanishni katta yoki kichik qiymatiga. Stabilizatsiya kuchlanishining koeffitsienti absalyut yoki nisbiy kuchlanish o‘zgarishi temperaturani bir gradusga o‘zgarishida xarakterlanadi.
Tojli tok o‘tkazish stabilitronlarida kuchlanish temperatura koeffitsienti musbat, zenerli tok o‘tkazish stabilitronida esa – manfiy.
Stabilitron yordamida kuchlanishni stabillashtirish sxemasidan ko‘rinadiki, stabillovchi diod-stabilitron teskari siljish kuchlanishida ishlatiladi.
O‘zgarmas kuchlanishni stabillash va cheklash uchun mo‘ljallangan Yarim o‘tkazgichli diod stabilitron deyiladi. Ularni tayyorlashda n-p o‘tishlarni qotishtirish va diffuzion usullar bilan olish keng qo‘llaniladi. Stabilitron n-p to‘siq zonada elektrik o‘pirilishiga asoslanib ishlaydigan asbob hisoblanadi.
a-rasmda ulanish sxemasi va b-rasmda volt-amper harakteristikasi ko‘rsatilgan.



Kremniyli stablitronning ulanish sxemasi (a) va volt-amper xarakteristikasi (b)
Kremniy germaniyga nisbatan Yuqori haroratga chidamli. Tok o‘zgarganda kuchlanishni pasayishi o‘zgarmasdan qoladi. Bu xususiyat o‘zgarmas kuchlanishini stabillash uchun ishlatiladi.
Quyidagi parametrlarga ega:
U_st - stabilizatsiya kuchlanishi;
I_cmax, I_cmin - maksimal va minimal stabilizatsiya toki; R_tax - maksimal sochilish quvvati.
Dinamik qarshilik Rg=U_st/I_st.
valentli bog‘liqligini uzishi, natijada esa, tojli yangi elektron-teshikli juftlikni ortishi hamda teskari tokni ortishiga olib keladi.
Zenerli tok o‘tkazish Yuqori maydon kuchlanishi 105 V/sm bo‘lganida, valentli bog‘langan elektronlarni ajratib olishga qodir holatda bo‘ladi.
Yarim o‘tkazuvchan stabilitronlarda zenerli va tojli tok o‘tkazish qo‘llanilib, ularni chet el adabiyotlarida ko‘pincha zenerli diodlar deb atashadi.
Temperaturani o‘zgarishi xarakteristikani chap va o‘ng tomoniga burishga olib keladi, ya’ni manfiy kuchlanishni katta yoki kichik qiymatiga. Stabilizatsiya kuchlanishining koeffitsienti absalyut yoki nisbiy kuchlanish o‘zgarishi temperaturani bir gradusga o‘zgarishida xarakterlanadi.
Tojli tok o‘tkazish stabilitronlarida kuchlanish temperatura koeffitsienti musbat, zenerli tok o‘tkazish stabilitronida esa – manfiy.
Stabilitron yordamida kuchlanishni stabillashtirish sxemasidan ko‘rinadiki, stabillovchi diod-stabilitron teskari siljish kuchlanishida ishlatiladi.
O‘zgarmas kuchlanishni stabillash va cheklash uchun mo‘ljallangan Yarim o‘tkazgichli diod stabilitron deyiladi. Ularni tayyorlashda n-p o‘tishlarni qotishtirish va diffuzion usullar bilan olish keng qo‘llaniladi. Stabilitron n-p to‘siq zonada elektrik o‘pirilishiga asoslanib ishlaydigan asbob hisoblanadi.
a-rasmda ulanish sxemasi va b-rasmda volt-amper harakteristikasi ko‘rsatilgan.
"Volt-amper xarakteristikasi" (VAC) elektr to'plamlar yoki ularning qurilmalarining voltaj va amper xususiyatlarini ifodalovchi bir qisqartma nomidir. Bu xususiyatlar asosan elektr to'plamlar yoki ularning modullarining ishlashini tushuntirish uchun ishlatiladi. Bu xarakteristikalar, to'plam yoki modulning har tomonlama elektr ta'minoti o'zgarib turib, ularning ish faoliyatini o'rganishga va aniqlashga imkoniyat beradi.
Volt-amper xarakteristikalari to'plam yoki modulning ko'rsatkichlarini ifodalovchi grafik yoki chiziq shaklida bo'ladi. X o'q - voltajni, Y o'q - amperni ifodalaydi. Bu chiziqda har bir nuqta to'plam yoki modulning o'zining ishlovchi zonasi bo'ladi. Xarakteristikaning bosh qismi odatda ishlovchi zonasiz, bitta nuqta yoki boshqa yorqin markaz bilan boshlanadi va ushbu nuqta to'plam yoki modulni maksimal ishlovchi holatga olib borish mumkin. Shuningdek, bitta to'plam yoki modulning har bir volt-amper xarakteristikasi o'ziga xosdir va uning ishlovchi xususiyatlari, masalan, to'plamni qanday yorqinlash, qanday qo'llab-quvvatlash va qanday qo'llab-quvvatlashni o'z ichiga oladi.


Xulosa
Dasturiy muhandislikda stabiltron, avtomatik tizimlarda, dasturlash va test qilish jarayonlarida foydalaniluvchi tizimlarni optimallashtirish uchun qo'llaniladi. Stabiltronlar, tizimlarning faoliyatini muvofiqlashtirish, xato va jarayonlarni aniqlash, tuzilmalarni tuzatish va tizimlarni ishlab chiqish jarayonlarini boshqarish uchun ishlatiladi. Elektronika sohasida "stabilitron" nomi, voltajning o'zgarib turib, amperni muhafaza qilish va boshqa ta'minotni qo'llab-quvvatlash uchun qo'llaniladi. Stabilitronlar, muvofiqlikni oshirish va qurilmalar bo'yicha stabilizatsiya qilish uchun ishlatiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar:
1.Elektronika asoslari" - Omonqul Ergashev
2."Elektr energiyasini nazorat qilish asoslari" - Qobiljon B. Khakimov
3."Elektr va elektron texnologiyalari" - Gafurjon Mamatkulov
4."Elektronika: umumiy kurs" - Omonqul Ergashev
5."Mikroelektronika" - Shukhratbek T. Nuritdinov
6. "Elektronika va shu bilan bog'liq dasturlash" - Anvarjon R. Xojimetov
7. "Elektronika modullari" - Ziyoda T. Abdullayeva