2-mustaqil ta`lim Geografiya darslarida kuzatish orqali yangi bilim va tushunchalarni shakllantirish

2-mustaqil ta`lim
Geografiya darslarida kuzatish orqali yangi bilim va tushunchalarni shakllantirish
Geografiya darslarini rejalashtirish geografiya ta’limidagi muhim vazifalardan biri hisoblanadi. Ma’lumki, umumiy o’rta ta’lim maktablarida geografiyani o’qitishning asosiy shakli dars sanaladi. Darsda o’quv fani yuzasidan asosiy o’quv materiali o’rganiladi, lekin dars o’qitishning boshqa shakllari bo’lgan darsdan tashqari ishlar, sinfdan tashqari mashg’ulotlar va ekskursiyalar bilan uzviy bog’liq. Chunki darsda darsdan tashqari ishlar masalan, geografiya maydonchasida olib borilgan o’lchov ma’lumotlari, tayyorlangan ko’rgazmali qurollar, ekskursiyada tayyorlangan gerbariylar va kollektsiyalardan foydalaniladi. Sinfdan tashqari mashg’ulotlar o’quvchilarning geografiya o’quv fanlaridan o’zlashtirgan bilim va ko’nikmalarini mustahkamlashga, kengaytirishga, rivojlantirishga, kasbga ongli ravishda yo’llashga xizmat qiladi. Demak, geografiyani o’qitishda dars, darsdan tashqari va sinfdan tashqari mashg’ulotlar, ekskursiyalardan o’z o’rnida rejali va samarali tashkil etilishi, ya’ni o’qitishga tizimli yondoshuvni amalga oshirish lozim. O’qituvchi ushbu mashg’ulotlarni bir-biri bilan uzviy ravishda tashkil etish asnosida geografik ta’lim samaradorligiga erishish, o’quvchilarda ilmiy dunyoqarashni shakllantirish, umumgeografik va xususiy tushunchalar hamda o’quv-amaliy ko’nikmalarni izchil ravishda tarkib toptirish, mantiqiy fikr yuritishga o’rgatishni nazarda tutadi. Geografiyani o’qitishda tizimli yondoshuvni amalga oshirish uchun o’qituvchi o’quv yili boshida yillik reja tuzishi lozim. Mazkur reja geografiyani o’qitishning barcha shakllarini uzviy ravishda qamrab olishi, o’quv dasturidan o’rin olgan boblar va mavzular bo’yicha darslar tizimi, o’quv yilidagi choraklar va ta’tillar hisobga olingan holda o’tkazish muddatlari, fanlararo bog’lanishlar, ekskursiyalar, darsdan va sinfdan tashqari ishlar aks etadi. Geografiya darslarini rejalashtirish ikki qismdan iborat: yillik va dars rejasi, darsning samaradorligi uni qanday rejalashtirilganligi bog’liq. Mavzuli va dars 195 rejalari qanday mukammal tuzilgan bo’lsa o’quvchilarni bilim va ko’nikmalarni egallashi shuncha tez va oson bo’ladi. Geografiya o’qituvchi yillik, ya’ni yillik reja tuzishi uchun: O’quv dasturidagi har bir bobning didaktik maqsadini, shuningdek, bobdagi mavzularning ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlarini aniq tasavvur qilishi; Mavzularni o’qitishda yil fasllari, mavzuning ta’limiy, tarbiyaviy va rivojlantiruvchi maqsadlari, o’quvchilarda shakllantiriladigan biologik tushunchalar, tarkib toptiriladigan ko’nikmalarni hisobga olgan holda o’qitish metodlari, ko’rgazma vositalarini tanlashi. O’quvchilar tomonidan o’tkaziladigan kuzatish va tajribalarning mazmuni va muddatlarini aniqlashi; Darsda namoyish etiladigan tajribalarni avvaldan tayyorlash muddatlarini belgilashi; Har bir darsda ta’lim-tarbiyaning uzviyligi, boblar, mavzular va fanlararo bog’lanishlarni amalga oshirish yo’llarini belgilashi; O’quvchilarning mustaqil ishlari uchun didaktik va tarqatma materiallarni tayyorlash, mustaqil o’qish uchun qo’shimcha adabiyotlarni tanlashi; Amaliy mashg’ulotlar, ekskursiyalarni tashkil etish uchun zarur bo’ladigan jihoz va asboblarini aniqlashi lozim. Xulosa qilib aytganda, o’qituvchi yillik rejada o’qitish jarayonining yaxlitligini nazarda tutishi, o’z pedagogik faoliyatini shu reja asosida tashkil etishi, unda o’qitishning barcha shakllarining uzviyligini ta’minlagan holda ularni o’tkazish muddatlari ko’rsatilgan bo’ladi. Hozirgi vaqtda metodika va maktab amaliyotida geografiya bo’yicha o’quvchilar bilan olib boriladigan o’quv ishlarining quyidagi shakllari qabul qilingan: dars va ular bilan bog’liq bo’lgan ekskursiyalar, uy vazifalari, darsdan tashqari ishlar va sinfdan tashqari ishlar. Metodik jihatdan to’g’ri tashkil qilingan ta’lim jarayonida shu o’qitishning barcha shakllari - o’qitishning asosiy shakli bo’lgan dars bilan uzviy bog’liqdir, ular geografik tushunchalarni, dunyoqarashni, tafakkurni va amaliy ko’nikmalarni rivojlantiradi. Yillik rejalashtirishda ma’lum bir geografiya predmeti bo’limlari bo’yicha o’quv yili bo’yiga berilgan soatlar hajmi doirasida taqsimlab chiqiladi. Bunda o’qituvchini bilimlar tizimini shakllantirish, mavzular va darslar orasidagi o’zaro bog’liqliklarni aniqlash, tushunchalarni shakllantirish yo’llarini aniqlash va ularni shakllantirishni asosiy bosqichlarni, tayanch bilim va tushunchalarni ajratishni, amaliy ishlar tizimini aniqlashni rejalashtirish ko’zda tutiladi. Mavzuli rejalashtirish quyidagilarni aniqlashga imkon beradi: a) ma’lum bir kurs bo’yicha o’quv jarayonlarnini to’la ko’rishga imkon beradi; b) ma’lum bir kurs bo’yicha dars turlarini aniqlashga; v) o’qituvchi va o’quvchilarni hamkorlikda faoliyatini metodlari va usullarini birgalikda qo’llashga. Odatda mavzuli rejalar soatlar hajmini o’zgarmagan taqdirda ayrim o’zgarishlar va qo’shimchalar kiritilgan holda 3-4 yil davomida foydalanishga mo’jallangan bo’ladi. Hozirgi davrda georafiya dasturlarning va predmetlarining asosiy xususiyati ulardagi bilimlarni sinfdan- sinfga murakkablashib borishidir. Shu munosabat bilan har bir geografiya darsi ma’lum bir bilim va ko’nikmalarni o’quvchilar tomonidan mustaqil o’zlashtirishini shakllantirishda alahida bosqich bo’lmog’i lozim. Shuning uchun umuta’lim maktablaridagi har bir sinf predmeti bo’yicha, bo’limlar va mavzular bo’yicha rejasi ma’lum bir - biri bilan bog’langan tizim deb qaralmohi lozim. Mazkur tizimning barcha qismlari bir-biri bilan chambarchas bog’langan. Mazkur tizimni ikkita yirik bo’limga bo’lishimiz mumkin: tabiiy geografiya va iqtisodiy geografiya. Ushbu ikki tizim bir-birini to’ldirishi lozim. Tabiiy geografik tizimning o’zi alohida geografiya predmeti tizimidan, ular esa bo’limlar, mavzular tizimlaridan iborat. Shuning uchun har bir darsni ma’lum bir yaxlitlikni bir bo’lagi bo’lgan tizim deb qarash mumkin. Darslar tizimida turli xil darslar turlari ko’zda tutilmog’i lozim. Ular turli xil didaktik maqsadlarga ega bo’lishi mumkin. Ayrim darslarda faqat yangi material o’rganishi mumkin, ayrimlarida darsni hamma qismlari bo’lishi mumkin ya’ni tashkilliy qism, bilimlarni tekshirish yangi mavzuni o’rganish, olingan bilim va ko’nikmalarni mustahkamlash, uyga vazifa berish. Yuqoridagi fikrlar e’tiborga olingan holda geografiyani o’qitishda foydalaniladigan yillik rejani tuzish uchun quyidagi jadval namuna sifatida berilmoqda. Boblar va mavzular Soat Sana Sinf Fanlararo bog’lanish Ekskursiya Sinfdan tashqari ishlar O’quv yili uchun tuzilgan yillik reja qat’iy emas, unga yil davomida muayyan holatlarni hisobga olgan holda tegishli o’zgartirishlar kiritish, ekskursiya va sinfdan tashqari ishlarni tashkil etish va o’tkazish muddatlari o’zgartirilishi mumkin. Dars rejasi. Dars rejasi har bir ajratilgan soat doirasidagi mavzuga tuziladi. Dars rejasi quyidagi qismlardan iborat bo’ladi. Darsning mavzusi: darsning maqsadi; darsning jihozi; darsda qo’llaniladigan o’qitish metodi; dars mavzusining qisqacha tavsifi; dars mavzusida uchraydigan geografik nomlar tizimi; dars mavzusida uchraydigan olimlar; dars mavzusida uchraydigan atamalar; darsni mustaxkamlash uchun savol va topshiriqlartizimi; uyga vazifa berish. O’qituvchini darsga tayyorgarligi O’qituvchi har bir darsga chuqur va to’la tayyorlanmog’i lozim. O’qituvchini darsga tayyorgarligi quyidagi qismlardan iborat: darsni maqsad va vazifalarini aniqlash; darsning mazmunini aniqlash; o’qitishni metodlarni aniqlash; o’qitish vositalarini tanlash; darsni tarkibiy tuzilishini aniqlash. Darsni maqsadi bu mazkur dars davomida o’quvchilar o’qituvchi raxbarligida o’quv tarbiya va rivojlantirish bo’yicha erishadigan oldindan rejalashtirilgan yakuniy natijadir. Darsning maqsadi mazkur mavzu bo’yicha dasturdagi va darslikdagi materiallar mazmunini ishlab chiqish asosida aniqlanadi. Darsning maqsadini aniqlash uni mazmunini ishlab chiqishga, o’qitish materialini tanlashga va darsni borishiga katta ta’sir ko’rsatadi. Maqsad aniqlangandan so’ng ushbu maqsadga erishish uchun darsning tuzilishi ishlab chiqiladi. Darsning maqsadini aniqlash quyidagi talablarga javob berishi mumkin: - darsning maqsadi juda qisqa shaklda ifodalangan bo’lmog’i lozim; - darsning maqsadida o’quvchilar qanday bilimlarni egallashlari, qanday ko’nikmalar shakllantirilishi ifodalangan bo’lmog’i lozim; - darsda qanday bilim va ko’nikmalarni shakllantirilishi yoki ularni chuqurlashtirish ko’rsatilishi lozim. Darsning mazmunini aniqlash. Darsni mazmunini quyidagi bilim manbalar asosida aniqlash mumkin: - darslik asosida. Darslikda xar bir mavzu uchun aloxida matn ajratilgan bo’ladi. Matn, rasmlar, chizmalar va jadvallar bilan jihozlangan bo’ladi. Matnni oldida o’tgan darsga doir yoki matnni mazmunini tushunishni yengillashtiradigan savollar beriladi. Matnni oxirida esa olingan bilimlarni va ko’nikmalarni mustaxkamlash uchun savol va topshiriqlar tizimi beriladi; - mazkur kur uchun nashr qilingan metodik qo’llanmalarda xar bir mavzu yoki bo’limni o’qitish metodikasi bo’yicha tavsiyalar berilgan. Demak darslik bilan birga metodik qo’llanma xam dars mazmunini ishlab chiqishda asosiy manba bo’lishi mumkin; - qo’shimcha adabiyotlar dars mavzusi mazmunini ishlab chiqishda muxim manba bo’lib xisoblanadi. Masalan, O’zbekiston iqtisodiy rayonlari o’rganayotganda har bir viloyat bo’yicha chiqarilgan kitob va risolalardan foydalanish mumkin. Materiklar va okeanlar kursini o’rganayotganda har bir materik yoki okean tabiiy sharoitiga bag’ishlangan kitoblardan foydalanish mumkin; - kundalik matbuot. Radio va tilevideniya ma’lumotlaridan ham dars mazmunini ishlab chiqishda foydalanish mumkin; - dars yana qiziqarliroq o’tishini ta’minlash uchun sayyoxlar va olimlarning esdaliklari, turli xil xalqlarning urf-odatlari haqidagi ma’lumotlardan foydalanish ham katta natija beradi. Dastlab darsni ta’limiy va g’oyaviy mazmuni ishlab chiqiladi. Dars nixoyatda murakkablashib, materiallar ko’payib ketmasligi uchun o’quv mavzusi mazmuni ishlab chiqilayotganda asosiy, ikkinchi darajali va qo’shimcha materiallar ajratiladi. Ikkinchi darajali va qo’shimcha materiallar darsni asosiy mazmunini oydinlashtirish va chuqurlashtirish maqsadida ishlatiladi. Ayrim xollarda darsda ko’zlangan materiallarni o’rganib bo’lmaydi, bunday xollarda qolgan material uyga vazifa sifatida beriladi va uni o’quvchilar mustaqil o’rganishadi. Dars mazmuni ishlab chiqilagandan so’ng o’qituvchi uni bayon qilish rejasini ishlab chiqadi. O’qitish metodini tanlash. O’qitish metodlarini tanlash darsni maqsadi va o’quv materiallari mazmuniga bog’liq. O’qitish metodini tanlash o’rganiladigan mavzuni mazkur kursda tutgan o’rniga bog’liq. Ma’lum bir kursni o’rgangan sari o’quvchilarni bilimlari ortib boradi, shundan so’ng reproduktiv usulni qo’llash mumkin. Bundan tashqari ijodiy usullarni ham qo’llash mumkin. Masalan, O’zbekiston tabiiy geografiyasini ikkinchi regional qismini o’quvchilar xaritalar yordamida mustaqil o’rganishlari mumkin. Xuddi shunday ishlarni o’quvchilar jaxonnning iqtisoditsy va ijtimoiy geografiyasini aloxida davlatga bag’ishlangan qismini o’rganishda xam amalga oshirishlari mumkin. O’qitish metodlarini tanlashda o’quvchilarni yoshlari ham hisobga olinmog’i lozim. Quyi sinf o’quvchilari uzoq vaqt diqqat bilan eshita olishmaydi. Tez toliqishadi va zerikishadi. Shuning uchun quyi sinflarda o’qituvchi o’qitish metodlarini tez-tez o’zgartirib turishi zarur. Bunda o’yinlardan foydavlanish katta samara beradi, chunki bunday sharoitda o’quvchilar toliqmaydi va kerakli bilim va ko’nikmalarni tez o’zlashtiradilar. Dars uchun o’quv vositalarini tanlash ham muxim ishlardan xisoblanadi. O’quv vositalarini tanlash o’qituvchi uchun unga murakkab bo’lmagan ish xisoblanadi, chunki dasturda xar bir mavzu bo’yicha zarur bo’lgan o’quv vositalarining turlari berilgan bo’ladi. O’qituvchini vazifasi ulardan darsning qaysi qismida va qanday foydalanishni aniqlash xisoblanadi. O’quv vositalari bo’yicha savollar va topshiriqlar ishlab chiqiladi. Bu esa o’quvchilarni bilim va ko’nikmalarini egallashlarini osonlashtiradi. O’quv vositalarini tanlaganda quyidagilarni xisobga olish zarur: - o’quv vositalari darsni mazmuniga mo bo’lishi lozim; - o’quv vositalari tanlangan o’quv metodi mazmunini to’ldirishi zarur; - o’quv vositalari o’quvchilarni yoshiga va qobiliyatlariga mos tushishi lozim; - o’quv vositlari amaliy va mustaqil ishlarni olib borish uchun imkon yaratishi lozim; - o’quv vositalari o’quvchilarni bilim va ko’nikmalarini egallashlarini osonlashtirishi lozim. O’qitish metodi va vositalari to’ri tanlangan darsning samaradorligi yuqori bo’ladi. Geografiya darsi tahlili va tahlilga qo’yiladigan talablar Dars tahlili o’qituvchilar ortasida o’zaro tajriba almashish, pedagogik mahoratni tahlil qilisg va o’rganish, turli metodlardan dars jarayonida foydalanish yo’llarini o’rganish kabi bir qancha maqsadlarda amalga oshiriladi. Geografiya darsining taxlili quyidagi tartibda olib boriladi: 1. Maktab, sinf, fan o`qituvchisining familyasi ismi. 2. Dars mavzusi, uning maqsadi va vazifalari. 3. Darsdagi o’quv materialining mazmuni, ilmiyligi, dasturga muofiqligi, tarbiyaviy yo’nalishi, dars mazmunida nazariya bilan amaliyotning aloqadorligi 4. Darsning borishi, izchilligi o’zaro bog’lanish va uning qisimlari o’rtasidagi bog’liqligi, o’quvchilar bilimini tekshirish, ta’lim metodlarining tanlanishi. Dars samaradorligini oshirishga qaratilgan talablar. O’quvchilarning faoligini oshirish, o’quvchilar ulgurmovchiligini oldini olish uchun ko’riladigan tadbirlar. 5. O’quvchilarni mustaqil ishlarini tashkil qilishda o’qituvchining rahbarligi: a) o`qituvchining ish metodi, maqsadga erishishda qatiyatligi o’quvchilarga nisbattan talabchanligi ularni nazorat qilib turishi, o’qituvchining nutqi, madaniyati, pedagogik mahorati va xokazo. 6. Darsda o’quvchilarning mustaqil ishlari, darsga qiziqishi ular bilish faoliyatining faolligi, o’quvchilar bilim olishga jalb etish metodlari. 7. Dars natijasi ijobiy tamoni va kamchiliklari. Dars bo’yicha umumiy xullosa. Shu dars mavzusi bo’yicha o’qituvchining ishini yaxshilash, o’quvchilar faolligini oshirish bo’yicha va mulohazalar.