28 mavzu: buxgalteriya hisobini konsepsiyasi va tamoyillari

Muammoli vaziyat: 
Misol.
Kassa kirim orderini olib ko’radigan bo’lsak, bu xujjatda pul berish uchun 
farmoyish bor, ikkinchidan, kassadan pul berilganligi haqida tegishli shaxslarning imzolari 
bor bo’lib, ular ushbu operatsiyani bajarganligini isbotlaydi va uchinchidan, buxgalteriya
yo’li bilan rasmiylashtirish uchun maxsus ko’rsatgichlarga ega. Xujjatlar xo’jalik 
operatsiyalarini aks ettirish tartibiga qarab boshlang’ich va yig’ma xujjatlar guruhlariga 
bo’linadi. 
Boshlang’ich xujjatlar xo’jalik operatsiyalari amalga oshirilayotgan paytda tuzilib, 
ular ushbu operatsiyaning bajarilganligi to’g’risida dastlabki dalil hisoblanadi. Boshlang’ich
xujjatlarga kassa kirim orderi , kassa chiqim orderi, schyot faktura, nakladnoy kabi xujatlar 
misol bo’la oladi. 
Misol.
Kassa kirim orderini olib qaraydigan bo’lsak, bu xujjat korxona kassasiga kirim 
qilingan pul miqdorini aks etaradi, yaoni sodir bo’lgan xo’jalik operatsiyasini birinchi dalili 
bo’lib ham hisob lanadi. 
Yig’ma xujjatlar esa boshlang’ich xujjatlar asosida tuzilib, xo’jalikda sodir bo’lgan 
operatsiyalarni ikkinchi bor qayd qiladilar. 
Mazkur xujjatlar boshlang’ich xujjatlardagi maolumotlarni umumlash tiradi. Yig’ma 
xujjatlarga moddiy javobgar shaxslarning hisobotlari, jamg’aruvchi vedomostlar va 
boshqalar misol bo’ladi. 
 
Misol: 
korxona kassirining hisobotini ko’rib chiqadigan bo’lsak, u kassa kirim va 
chiqim orderlari asosida tuzilib, maolum bir hisobot davrida kassaga qancha miqdorda pul 
tushganini va qancha miqdorda sarf qilinganligi to’g’risidagi umumlashgan maolumotni 
aks ettiradi. 

---

90 
Buxgalteriya yo’li bilan rasmiylashtirish xujjatlari turkumiga xar-xil hisob-
kitoblar (asosiy vositalarning eskirishini hisoblash) vedmostlar, jurnal-order va 
boshqalar kiradi. 
Ushbu xujjatlar xo’jalik opratsiyalarini bajarilishiga asos bo’lmaydi, chunki 
ular mustaqil ahamiyatga ega emaslar, binobarin ular ilgari rasmiylashtirilgan 
buyruq beruvchi va dalil bo’luvchi xujjatlar yoki buxgalteriya hisobi schyotlarida 
aks ettirilgan yozuvlar asosida tuziladi. 
Aralash (kombinatsiyalashgan) xujjatlarga yuqorida keltirilgan turli xil 
(buyruq beruvchi, dalil bo’luvchi va buxgalteriya yo’li bilan rasmiylashtiriluvchi) 
xujjatlarning belgilarini o’zida mujassamlash tirgan xujjatlar kiradi. Ular bir 
paytning o’zida xo’jalik operatsiyasini amalga oshirish uchun buyruq beruvchi, 
ham uning bajarilishini isbotlovchi dalil va buxgalteriya yozuvini aks ettiruvchi 
xujjatlar bo’lib hisoblanadi. Aralash xujjatlar turkumiga kassa chiqim orderi, kassa 
kirim orderi, hisob - kitob to’lov vedmostlari va boshqalar kiradi. 
Buxgalteriya xujjatlarida aks ettirilgan xo’jalik operatsiyalarini schyotlar 
yordamida guruhlash uchun maxsus shaklda tuzilgan jadvallardan foydalaniladi. 
Bu jadvallar hisob registrlari deb ataladi.