28 mavzu: buxgalteriya hisobini konsepsiyasi va tamoyillari

 Buxgalteriya hisobotining tuzish, topshirish va tasdiqlash tartiblari. 
Moliyaviy hisobotning hisobot davri 1 yanvardan 31 dekabrga qadar bo’lgan 
yil moliyaviy hisobotning hisobot davri hisoblanadi. Buxgalteriya hisoboti va 
balanslari tuzilganda quyid
a
gilar ta’minlanishi kerak: — hisobot davri ichida 
amalga oshirilgan xamma xo’jalik operatsiyalari va pul mablag’lari, asosiy 
vositalar, moddiy qiymatliklar va hisob-kitoblarning to’liq aks ettiriladi.— analitik 
hisob ma’lumotlarining xar oyning birinchi sanasyga bo’lgan tegishli sintetik 
schyotning oborot va qoldi summalari bilan bir xilligi. 
Buxgalteriya hisoboti va balanslari ko’rsatkichlarini sintetik va analitik hisob 
ma’lumotlari bilan bir xilligi. Yuqorida keltirilgan asosiy shartlarni bajarmasdan 
tuzilgan buxgalteriya xisoboti va balanslari noto’g’ri tuzilgan deb hisoblanadi. 
Buxgalteriya hisobotini tuzishdan oldin hisobotning to’g’ri va real tuzilishini to’la 
ta’minlay oladigan zarur ishlar qilinishi shart. Joriy buxgalteriya hisobot 
ma’lumotlarini umumlashtirish, sintetik va analitik schyotlarda xamma xo’jalik 
operatsiyalarini aks ettirish, sintetik xamda analitik schyotlar bo’yicha oborot 
vedomostlarini tuzish va ular bo’yicha qoldiq summalarini aniqlash va boshqa
ishlar buxgalteriya hisoboti tuzishdan avval bajarilgan bo’lishi kerak. Yillik 
buxgalteriya hisoboti tuzishdan avval korxonaning xo’jalik mablag’lari va hisob-
kitoblarni qayta ro’yxatga olish zarur. Buxgalteriya hisobotini tuzish uchun 
buxgalteriya xodimlari tomonidan bir qancha qo’shimcha hisob-kitob ishlari 
amalga oshiriladi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarning buxgalteriya 
hisoboti mustaqil auditor tashkiloti tomonidan tekshirib chiqilgan bo’lishi kerak. 
Korxonalar moliyaviy hisobotining ishonchliligi va xolisligi xamda amalga 
oshirilgan xo’jalik operatsiyalarining qonuniyligiga ishonish uchun buxgalteriya 
hisobotini rasmiy tekshirish audit deb ataladi. Korxonaning moliyaviy faoliyatini 
nazorat qiluvchi kishi — taftishchi esa auditor deb ataladi. Korxonaning moliyaviy 
hisobotini va xo’jalik faoliyatini tekshirish ishlarini iqtisodiy ekspertiza qilish va 
ularga hisob va moliyaviy masalalar bo’yicha tegishli maslaxatlar beruvchi xamda 
yuqoridagi ishlarni mahlum haq uchun bajaruvchi tashkilot auditor tashkiloti yoki 
auditor xizmati deb ataladi. Auditlar tashki audit va ichki auditlarga bo’linadi. 
qozir korxonaning moliyaviy hisobotini ishonchli va xolisligini tasdiklash, 
daromad va xarajatlarni ekspertiza qilish, faoliyatini iqtisodiy samaradorligini 
oshirishga doir bir-biridan fark qiladigan echimlarni ishlab chiqish, kilgan 
xarajatlarning natijalariga baxo berish xamda ularda jumxuriyatda qabul qilingan 
iqtisodiy tartib va tegishli konunlarning bajarilishini tekshiradigan mustaqil 

---

139 
xo’jalik hisobida turuvchi auditor tashkilotlar tizimini yaratish kerak. Bu 
tashkilotlar korxonaning ishlarini shartnoma asosida bajaradi. 
\ar bir 
korxona 
qaysi auditor tashkilotni chakirishini o’zi aniqlaydi. Auditor tashkilotlar xech 
qanday vazirlik yoki idoralar koshida to’zilmasligi kerak. Bu esa auditor 
tashkilotlarni haqikatda mustaqil bo’lishini ta’minlaydi, korxona moliyaviy 
hisobotini haqikiyligini nazorat qilish va olingan soliqning to’g’ri bo’lishiga 
erishish imkoni tug’diradi Auditor tashkilotlar shartnoma asosida korxona moliya 
hisobotini tekshirganda taftishchilar buxgalteriya balansi xar bir moddasida va 
moliyaviy natijalar hisobotida 
ko’rsa
tilgan ma’lumotlarni ishonchligini tasdiklash 
uchun korxona mablarlari, moqdiy zaxiralari va qarzdorlarning majbuliklari, kayd 
qilingan ma’lumotlar. haqikatga to’g’ri kelishi, buxgalteriya hisobining yuritilishi, 
buxgalteriya hisobotini tuzish qoidalarining qanday bajarilganligini va boshqa 
larni topshirib chiqadi. Moliyaviy hisobotdagi ma’lumotlarning birortasini 
xolisona ekanligiga taftishchi ishonch xosil kqilmasa u xolda taftishchi (auditor) 
korxonaning moliyaviy natijalariga kafolat bermaydi. Agar korxona moliyaviy 
natijalarini to’g’ri ekanligini isbotlovchi qo’shimcha xujjatlarni taftishchi 
(auditor)ga ko’rsatsa, u xolda moliyaviy hisobotning ishonchsiz deb topilgan 
ma’lumotlari qayta kurib chiqiladi va ular haqitsiy ekanligiga ishonch x.osil 
qilinsa, taftishchi korxonaning moliyaviy natijalarini ishonchli ekanligiga kafillik 
beradi. Auditning mukammalligi, audit o’tkazish uchun sarflangan xarajatlari va 
audit natijasining samaradorligi auditning asosiy ko’rsatkichlari hisoblanadi. 
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarda ichki auditor xizmatlarini tashkil qilish 
kerak. Ichki auditor xizmat dimlari korxona ichida korxonaning bir qismi uning 
ikkinchi qismiga qilayotgan xizmatlarining sifatli bo’lishini, biror xizmatni o’zi 
bajargani samaralimi yoki korxonaning boshqa kvsmi bajargani samaralimi yoki 
shu xizmatni bajarmasdan utishi mumkinmi degan savallarga javab berish, 
qilinayotgan tadbir korxonaga yuqori samara berish yoki bermasligini aniqlash 
kabi ishlarni bajaradi. SHular asosida qilingan takliflarni amalga oshirish 
natijasida korxona kurishi mumkin bo’lgan zararni oldi olinadi va ishlab chiqarish 
faoliyatiga tegishli o’zgartishlar qilinadi. Ichki auditor xizmatida ishlovchi
taftishchilarning kasbi tashki auditor xizmatida ishlari kasbidan fark qiladi. 
Nazorat va taftish ishlar natijasida korxonadagi muammolarni echish va unda 
kelajakda sodir bo’lishi mumkin bo’lgan muammolarni echish bo’yicha tegishli 
tafliflar ishlab chiqiladi. Ichki auditda nimalarni tekshirish, nazorat qilish, qaysi 
tadbirlarni qanday Samara berishligini aniqlash, qanday tadbir-choralar kurish 
kerakligini korxona va uning bo’linmalarining boshliklari, bosh 
buxgal
teri va 
moliyachilari belgilaydi.
Davriy moliyaviy hisoboti va balanslari kelgusi oyning 15- sanasidan 
kechiqmasdan, yillik buxgalteriya hisoboti va balansalari esa kelgusi yilning 1- 
martidan kechiqmasdan quydagilargatakdim etiladi: a) soliq organlariga ; mulk 
egalariga (davlat mulkini boshqa rish topshirilgan idoralarga; tegishli tahsis 
xujjatlariga kura tahsis etuvchilargaqatnashuvchilarga); b) davlat 
soliq 
inspektsiyasining idorasiga; v) bank muassasalariga (kredit shartnomalariga kura). 
hisobotni qabul qiluvchi tashkilot joylashgan shaxardan boshqa joyda joylashgan 
korxona uchun davriy yoki yillik buxgalteriya hisoboti va balanslarini pochta 

---

140 
orkali xam berib yuborish mumkin. Bunda buxgalteriya hisoboti va balanslari 
solingan xatni konvertiga qo’yilgan pochtaning shtampelida ko’rsatilgan sana 
korxonaning buxgalteriya hisoboti va balansi topshirilgan sana deb qabul qilinadi. 
Davriy va yillik buxgalteriya hisoboti' va balanslarini yuqorida ko’rsatilgan 
muddatda topshirmagan korxona raxbari va bosh buxgalteri tegishli tartibda javab 
berishadi. YUqori tashkilotga topshiriladigan buxgalteriya hisoboti va balanslarida 
korxona raxbari va bosh buxgalteri x,amda hisobot shakllarida imzosi talab 
qilingan boshqa mansabdor shaxslarning imzolari chekilgan bo’lishi kerak. dolgan 
tashkilotlarga buxgalteriya hisoboti va balanslarining korxona bosh buxgalteriya 
tomonidan tasdiklangan kuchirmalari topshiriladi. Markazlashtirilgan buxgalteriya 
xizmat qiladigan korxonaning buxgalteriya hisoboti va balanslari korxona raxbari 
va Markazlashtirilgan buxgalteriyaning bosh buxgalteri tomonidan imzolanadi. 
Ular ushbu shakllardagi ma’lumotlarning to’g’ri ligiga javabgardirlar. Ongli 
ravishda noto’g’ri ma’lumot bergan korxona raxbari va bosh buxgalteri xamda 
hisobot shakllariga imzo chekkan mansabdor shaxslar konun bo’yicha javab 
beradilar. Davlat korxonalarining yillik buxgalteriya hisoboti tasdiklanganda 
yuqori tashkilot muayyan korxonaning 1 yanvarga tuzilgan buxgalteriya 
balansining reformasini qam beradi. Bunda korxonaning hisobot yilida olgan foyda 
summasini taksimlash vedomosti xam tasdiklanadi. SHu yillik buxgalteriya 
hisoboti va balansiga yozilgan korxona raxbarining tushuntirish xati asosida yuqori 
tashkilotda shu korxonaning ishlab chiqarish-xo’jalik va moliyaviy faoliyati taxlil 
qilinadi xamda ishlab chiqarish va moliyaviy faoliyatiga baxo beriladi, sungra bu 
hisobot tasdiklanadi. SHu bilan birga hisobotning sifatiga va korxonada hisob 
ishlarining qanday yuqlga qo’yilganligiga baqo beriladi. YUqori tashkilotning 
qaroriga asosan yillik hisobotning reformatsiyasi buxgalteriya hisobida aks 
ettiriladi va maxsus fondlarga ajratmalar va xokazolarga qo’shimcha hisoblashlar 
xamda hisoblangan summadan kamaytirishlar buxgalteriya schyotlariga yoziladi.