3. 3-ma’ruza. Logistik tizim tushunchasi, turlari va uning konsepsiyasi va logistik tizim faolyatini baxolash

2-jadval
Logistik funksiyalar va ularga mos keluvchi zanjirlar

Logistik zanjir

Kompleks logistik funksiya

LTB3 a1 LTB4 a2 LTB1 LTB1 a5 LTB2 a6 LTB3 LTB3 m1 LTB5 m2 LTB1 LTB1 m3 LTB5 m4 LTB2 LTB1 m3 LTB5 m5 LTB4 LTB3 m1 LTB5 m5 LTB4 LTB3 m1 LTB5 m4 LTB2 LTB1 ^TM LTB2 ^TM LTB3

Buyurtmani rasmiylashtirish Yuk ekspedisiyasi Mulkka egalik huquqini berish va tovar uchun to’lovni amalga oshirish Transport xizmati uchun to’lovning ishlab chiqaruvchi tomonidan amalga oshirilishi. Birja xizmati uchun to’lovning ishlab chiqaruvchi tomonidan amalga oshirilishi. Birja xizmati uchun to’lovning xaridor tomonidan amalga oshirilishi Transport xizmati uchun to’lovning xaridor tomonidan amalga oshirilishi Moddiy oqim

Hozirgi zamon ishlab chiqarishida tovarlar assortimenti va ular uchun ishlatiladigan xom-ashyo va material resurslar nomenklaturasini turli tumanligi, ta’minot, ishlab chiqarish va taqsimot jarayonlarining tarmoqlanganligi, hamda servis jarayonlariga ko’plab logistik vositachilarning qatnashishi hisobga olinsa, bunday tizimlar
o’ta murakkab tashkiliy strukturali bo’lishini tushunish qiyin emas. Bunday mikrologistik tizimlar tashkiliy strukturasi va ular uchun qilinadigan xarajatlar modeli 4-rasmda ko’rsatilgan.
2-rasmda keltirilgan LZ uch bo’g’indan, 3-rasmdagi besh bo’g’indan tarkib topgan bo’lsa, 4-rasmda esa faqatgina moddiy oqimgagina aloqador bo’lgan, o’nto’rtta bo’g’indan tarkib topgan LT qaralayapti. Bu tizimda bir nechta LZ larni ajratib ko’rsatish mumkin. Integral logistika nuqtai nazaridan bu o’rinda to’la logistik zanjir (TLZ) tushunchasidan foydalanish maqsadga muvofiq bo’ladi.
Moddiy resurslarni dastlabki manbadan ishlab chiqarish jarayon-larigacha, tayyor mahsulotni esa, oxirgi iste’molchigacha yetkazib beruvchi LTB larining tartiblangan to’plamiga to’la logistik to’plam deyiladi.
Agar 4-rasmdagi sxemada TM₁ ni ishlab chiqarish uchun faqatgina MR₁ ishlatiladi deb faraz qilsak, {LTB₁ LTB₄ LTB₆ LTB₇ LTB₈ LTB₁₁ LTB₁₃} ketma-ketlik moddiy oqim bo’yicha to’liq logistik zanjirni tashkil qiladi. TM₁ ni ishlab chiqarish uchun MR₁ dan tashqari yana MR₂ va MR₃ lar ham ishlatilsa, u holda to’liq logistik zanjir logistik kanalga aylanadi.

Logistik tizimlarning turli tasniflari mavjud. Xuddi iqtisodiyotdagidek logistika ham mikro va makro darajalarga ajratiladi. Shu sababli logistik tizimlar ham makro va mikrologistik tizimlarga bo’linadi.

Mikrologistik tizimda, odatda muayyan biznes turi bilan shug’ullanuvchi subyektdagi oqim jarayolari qaraladi va boshqariladi. Bu tizimning asosiy funksiyasi ushbu subyektning barcha bo’g’inlarida va u bilan tashqi muhit o’rtasida xarakatlanadigan moddiy, axborot va moliyaviy oqimlarni tizimli boshqarish va optimallashtirishdan iborat bo’ladi.
Mikrologistik tizimlar ichki, tashqi va umumiy (integrallashgan) logistik tizimlarga bo’linadi.
Ichki yoki ichki ishlab chiqarish logistik tizimlarning asosiy vazifasiga moddiy resurslardan samarali foydalanish, moddiy resurslar va tugallanmagan ishlab chiqarish zahiralarini kamaytirish, aylanma mablag’lar aylanishini tezlashtirish, ishlab chiqarish davri davomiyligini qisqartirish, ichki ishlab chiqarish omborlarida mavjud moddiy resurslar, tugallanmagan ishlab chiqarish va yarim tayyor mahsulot zahiralarini nazorat qilish va boshqarish kabilar kiradi. Ichki ishlab chiqarish logistik tizimlar faoliyati samaradorligining mezoni bo’lib, ishlab chiqarish sikli (davri)ning qisqaligi va tayyorlanayotgan mahsulot tannarxining minimalligi xizmat qiladi.
Ichki ishlab chiqarish logistik tizimlarni sex, uchastka, bo’lim va ishchi o’rni logistik tizimlarigacha dekompozisiya (maydalashtirish) qilish mumkin.
Mikrologistik tizimlarning tashqi quyi tizimlari vazifasiga xom ashyo va moddiy resurslarni dastlabki manbalardan korxona ta’minot omborlariga, tayyor mahsulotni esa oxirgi iste’molchiga yetkazish bilan bog’liq logistik operasiya va funksiyalarni boshqarish kiradi. Demak, tashqi logistik tizim bo’g’inlari ta’minot va taqsimot bo’g’inlaridan tashkil topadi. Xom ashyo va moddiy resurslar hamda tayyor mahsulotning tovar o’tkazish (logistik) kanallaridagi harakatini rasional tashkil qilish, logistik tizimning har bir bo’g’inidagi va jami logistik operasiyalarga qilinadigan xarajatlarni kamaytirish, moddiy resurslar va tayyor mahsulotni yetkazib berish, buyurtmalarni bajarish vaqtlarini qisqartirish, xom ashyo, moddiy resurslar va tayyor mahsulot zahiralarini boshqarish kabi funksiyalar tashqi logistik tizimlarga ham xos funksiyalardir.
Ichki ishlab chiqarish va tashqi logistik tizimlar bir tizimga birlashtirilsa barcha logistik funksiyalar ta’minot, ishlab chiqarish va taqsimot funksiyalarini qamrab oladi. Bunday tizim integral logistik tizim deyiladi.
Integral logistik tizim o’z tarkibida maxsus tashkiliy tuzilmaning faoliyat ko’rsatishini taqozo etadi. Bu tuzilma logistik tizim maqsadi va optimallashtirish mezon (kriteriya)lariga asosan moddiy (axborot, moliyaviy) oqimlarni va logistik tizim bo’g’inlari to’plamini integrallashgan (umumlashgan) usulda boshqaradi va muvofiqlashtiradi. Integral logistik tizimda bo’g’inlar sifatida asosan korxonaning o’z tarkibiy bo’limlari (ta’minot, transport, ishlab chiqarish, taqsimot, ombor, yuklarni qayta ishlash) faoliyat ko’rsatadi, ba’zi bir logistik funksiyalarni bajarish uchun maxsus logistik vositachilar ham jalb qilinishi mumkin. Bunday logistik tizimning kengaytirilgan sxemasi yuqoridagi 5-rasmda tasvirlangan. Integral logistik tizim sxemasida ta’minot, ishlab chiqarish va taqsimot jarayonlarida bajariladigan logistik funksiyalar ajratib ko’rsatilgan.
Makrologistik tizim moddiy oqimlarni boshqarishning yirik tizimi bo’lib, u mamlakatning turli hududlarida va turli mamlakatlarda joylashgan ishlab chiqarish, savdo, transport va boshqa vositachi korxona hamda tashkilotlarni qamrab oladi.Makrologistik tizimlar hududlar mamlakatlar va mamlakatlar iqtisodiy ittifoqining ma’lum bir ma’nodagi infratuzilmasini tashkil qiladi. Turli mamlakatlarni qamrab olgan makrologistik tizimlarni shakllantirishda xalqaro iqtisodiy aloqalarga oid bo’lgan huquqiy va iqtisodiy qonunchilikning bojxona, transport tovarlarni yetkazib berish shartlari bo’yicha tafovutlardan kelib chiqadigan qiyinchiliklarni bartaraf qilish talab qilinadi. Bunday makrologistik tizimlarni loyihalash va ishlab chiqish jarayonida davlatlararo kelishuvlar va dasturlarda yagona iqtisodiy hududlar va ichki chegararalarsiz yagona bozorlarni yaratish bo’yicha hamda tovarlar mablag’lar axborotlar va mehnat resurslari harakatidagi to’siqlarni olib tashlashni ta’minlovchi mexanizmlarning mavjud bo’lishi talab etiladi.
Mikrologistik tizimlar makrologistik tizimning tarkibiy qismi yoki quyi tizimi hisoblanadi. Ularga turli shilab chiqarish va savdo korxonalari hamda hududiy ishlab chiqarish komplekslarining mikrologistik tizimlari misol bo’ladi. Makrologistik tizim tarkibiga kiruvchi mikrologistik tizimlar o’rtasidagir aloqalar tovar-pul munosabatlari shaklida o’rnatiladi. Mikrologistik tizimlar doirasida ham quyi logistik tizimlar mavjud bo’lishi mumkin. Ular o’rtasidagi munosabatlar pulsiz, tovarsiz shaklda bo’ladi.
Makrologistika darajasida uch xil logistik tizimlarni ajratib ko’rsatish mumkin. Makrologistik tizimlarning prinsipial sxemasi 4-rasmda tasvirlangan.
1. To’g’ri (vositachilarsiz) aloqali logistik tizmlar. Bunday logistik tizimlarda moddiy oqim to’g’ridin to’g’ri ishlab chiqaruvchilardan iste’molchilarga o’tadi.
2. Bilvosita aloqali logistik tizimlar. Bunda moddiy oqimning ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga tomon harakat yo’lida kamida bitta vositachi faoliyat ko’rsatadi.
3. Aralash aloqali logistik tizimlar. Bu yerda moddiy oqimning ishlab chiqaruvchidan iste’molchiga tomon harakati vositachilarsiz ham va vositachilar orqali ham tashkil qilinadi.

Zamonaviy logistik tizimlarning shakllanishi quyidagi konseptual yo’nalishlarga asoslangan:

1. Ishlab chiqaruvchilardagi omborlar sonini qisqartirish. Yevropadagi ko’pgina yirik kompaniyalar 80-yillarning o’rtalarida iste’molchilarga xizmat ko’rsatish uchun 8-12 tagacha qudratli omborlarga ega bo’lgan bo’lsalar, 90-yillarning o’rtalarida ulardagi omborlar soni 3-6 tagacha qisqardi. Bunday tendensiyaning saqlanishi 2000 yilga kelib, ushbu korxonalardagi omborlar sonini 2-3 martagacha qisqartirdi.

2. Logistik tizimlarda vositachilar xizmati hajmini oshirish. Bu konsepsiyaga ko’ra asosiy logistik funksiyalar va operasiyalarni bajarish vositachi korxonalarga topshiriladi. Ushbu konsepsiya asosida faoliyat yuritadigan logistik tizimlarda muomala mablag’lari tejalib, tejalgan mablag’lar innovasiyaga jalb qilinadi. Logistik operasiya va funksiyalar maxsus ixtisoslashgan kompaniyalar tomonidan bajarilishi tufayli logistik servis yuqori darajaga ko’tariladi va uning samaradorligi oshadi.
Vositachi firmalar tomonidan taqdim etilayotgan logistik xizmatlar xilma xilligi yanada kengayadi.

3. Global logistik strategiyani kuchaytirish konsepsiyasi. Davlatlar o’rtasida barqaror moliya-savdo aloqalarining shakllanishi bu konsepsiyaning ishlab chiqilishi va joriy qilinishiga sabab bo’ldi. Ko’pgina yirik kompaniyalar o’z korxonalarini xalqaro mehnat taqsimoti asosida qurmoqdalar, ya’ni xom ashyoni bir davlatdan olsalar, tayyorlov ishlari ikkinchi davlatda, butlovchi qismlarni ishlab chiqarish uchinchi davlatda, tayyor mahsulotni yig’ish ishlari esa to’rtinchi davlatda amalga oshirilmoqda. Ishlab chiqaruvchi firmalarning hududiy tarqoqligi, ularni moddiy resurslar bilan ta’minlash jarayonida uzilishlarning oldini olish uchun ma’lum miqdordagi zaxiralarini yaratish va vaqtinchalik saqlashni taqozo qiladi. Bunday holda katta maydonlarga ega bo’lgan omborlarga zarurat paydo bo’ladi. Global logistik tizimning o’ziga xos xususiyatlaridan biri shundan iboratki, bu tizimdan foydalanuvchi firmalar tizim tarkibidagi vositachilar va tashuvchilar sonini kamaytirish, bevosita yoki aralash tashishlarda xaridor oldida to’la javobgarlikni o’z zimmasiga oluvchi, yagona tashish hujjati bo’yicha tashishni amalga oshiruvchi yagona tashuvchi xizmatlaridan foydalanishni afzal ko’radilar. Global logistik strategiyaga o’tish qator huquqiy, tashkiliy va texnologik masalalarni hal qilishni talab etadi. Masalan Yevropa hamjamiyatining yagona ichki bozorga o’tishi munosabati bilan barcha bojxona proseduralari(rasmiyatchiliklari) soddalashtirildi, ortiqchalari bekor qilindi, hamda yo’ldagi transport vositalarini nazorat qilishning kosmik elektron tizimi joriy qilindi.