3-4 yoshli bolalar bilan ishlashda matematik mazmunga ega bo’lgan didaktik o’yinlar va o’yin mashqlaridan foydalanish docx

2.3 Elementar matematik tasvirlarni shakllantirishning uslubiy jihatlari

Hozirgi vaqtda olimlar va amaliyotchilarning sa'y-harakatlari bilan bolalarda matematik tushunchalarni rivojlantirishning ilmiy asoslangan uslubiy tizimi yaratildi, muvaffaqiyatli faoliyat ko'rsatmoqda va takomillashtirilmoqda. Uning asosiy elementlari - ishni tashkil etishning maqsadi, mazmuni, usullari, vositalari va shakllari bir-biri bilan chambarchas bog'liq bo'lib, bir-birini shart qiladi.

Pedagogika fanlari tizimida elementar matematik tasvirlarni shakllantirish metodikasi maktabdagi eng muhim fanlardan biri bo‘lgan matematikaga ko‘maklashish, har tomonlama rivojlangan shaxsni tarbiyalashga hissa qo‘shish maqsadida ishlab chiqilgan.
Maktabgacha pedagogikadan ajralib, boshlang'ich matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasi mustaqil ilmiy va ta'lim sohasiga aylandi. Uning tadqiqot mavzusi xalq ta'limi sharoitida maktabgacha yoshdagi bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish jarayonining asosiy qonuniyatlarini o'rganishdir. Texnika tomonidan hal qilinadigan vazifalar doirasi juda keng:
- har bir yosh guruhidagi bolalarning miqdoriy, fazoviy, vaqt va boshqa matematik ko'rinishlarining rivojlanish darajasiga qo'yiladigan dastur talablarini ilmiy asoslash;
- bolalar bog'chasida bolani maktabda matematikani o'rganishga tayyorlash uchun materialning mazmunini aniqlash;
- bolalar bog'chasi dasturida matematik tasavvurlarni shakllantirish bo'yicha materialni takomillashtirish;
- elementar matematik tushunchalarni ishlab chiqish jarayonini tashkil etish hamda samarali didaktik vositalar, usullar va turli shakllarni ishlab chiqish va amaliyotga joriy etish;
- bolalar bog'chasida asosiy matematik tushunchalarni va maktabda mos keladigan tushunchalarni shakllantirishda uzluksizlikni amalga oshirish:
- maktabgacha ta'lim tizimining barcha qismlarida bolalarda matematik tushunchalarni shakllantirish va rivojlantirish bo'yicha pedagogik va uslubiy ishlarni amalga oshirishga qodir yuqori malakali kadrlar tayyorlash mazmunini ishlab chiqish;
- oila sharoitida bolalarda matematik tushunchalarni rivojlantirish bo'yicha ota-onalar uchun uslubiy tavsiyalarni ilmiy asosda ishlab chiqish.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda elementar matematik tushunchalarni shakllantirish metodologiyasining nazariy asosini nafaqat falsafa, pedagogika, psixologiya, matematika va boshqa fanlarning umumiy, fundamental, boshlang'ich qoidalari tashkil etadi. Pedagogik bilimlar tizimi sifatida u ham o‘z nazariyasiga, ham manbalariga ega. Ikkinchisiga quyidagilar kiradi:
- ilmiy tadqiqotning asosiy natijalarini aks ettiruvchi ilmiy tadqiqotlar va nashrlar (maqolalar, monografiyalar, ilmiy ishlar to‘plamlari va boshqalar);
- dastur va yo'riqnoma hujjatlari ("Bolalar bog'chasida ta'lim va tarbiya dasturi", ko'rsatmalar va boshqalar);
- uslubiy adabiyotlar (ixtisoslashtirilgan jurnallardagi maqolalar, masalan, "Maktabgacha ta'lim", bolalar bog'chasi o'qituvchilari va ota-onalari uchun qo'llanmalar, o'yinlar va mashqlar to'plamlari, uslubiy tavsiyalar va boshqalar);
- bolalar bog'chasi va oiladagi bolalarda elementar matematik tushunchalarni shakllantirish bo'yicha ilg'or jamoaviy va individual pedagogik tajriba, innovatsion o'qituvchilarning tajribasi va g'oyalari.
Bolalarda elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish metodikasi doimiy ravishda rivojlanib, takomillashtirilib, ilmiy tadqiqotlar natijalari va ilg‘or pedagogik tajribalar bilan boyitib boriladi.
Yosh guruhda ular elementar matematik tushunchalarni shakllantirish bo'yicha maxsus ishlarni boshlaydilar, bolalarning matematik rivojlanishi uchun asos yaratadilar [18, p. 7].
Bolalarning matematik tasavvurlarini rivojlantirish bo'yicha mashg'ulotlar sentyabr oyidan boshlab haftaning ma'lum bir kunida o'tkaziladi. Darsning davomiyligi 12-15 minut. Bola yangi bilimlarni bevosita idrok etish asosida o'qituvchining harakatiga ergashganda, uning tushuntirishlari va ko'rsatmalarini tinglaganda, o'zi didaktik material bilan harakat qilganda oladi.
3-4 yoshli bolalarda diqqat ixtiyorsiz, beqaror, eslab qolish qobiliyati beixtiyorlik bilan tavsiflanadi. Shuning uchun darsda o'yin texnikasi va didaktik o'yinlardan keng foydalaniladi. Ular shunday tashkil etilganki, agar iloji bo'lsa, barcha bolalar bir vaqtning o'zida harakatda ishtirok etadilar va ular o'z navbatini kutishmaydi. Faol harakatlar bilan bog'liq o'yinlar mavjud: yurish va yugurish. Biroq, o'yin texnikasidan foydalangan holda, o'qituvchi bolalarni asosiy narsadan chalg'itishga yo'l qo'ymaydi (boshlang'ich bo'lsa-da, lekin matematik ish). Birinchi marta ba'zi bir mulk alohida ajratilganda va unga bolalarning e'tiborini qaratish muhim bo'lsa, o'yin daqiqalari bo'lmasligi mumkin [17, p. to'qqiz].
Bolalar uchun jozibador bo'lgan ko'rgazmali qurollardan foydalanish katta ahamiyatga ega. Har bir qo'llanmada bolalarning e'tiborini qaratish kerak bo'lgan belgi aniq ta'kidlangan, qolganlari esa tekislangan.
Matematik xususiyatlarni aniqlash o'xshash yoki qarama-qarshi xususiyatlar bilan tavsiflangan ob'ektlarni taqqoslash asosida amalga oshiriladi. Bolalarga tanish bo'lgan, keraksiz tafsilotlarsiz, 1-2 tadan ko'p bo'lmagan xususiyatlar bilan ajralib turadigan, bilish xususiyati talaffuz qilinadigan ob'ektlar qo'llaniladi. Idrokning aniqligiga harakatlar (qo'l imo-ishoralari) yordam beradi, qo'l bilan geometrik figuraning maketini aylanib o'tish bolalarga uning shaklini aniqroq idrok etishga yordam beradi va qo'lni, aytaylik, sharf, lenta bo'ylab ushlab turish, ob'ektlarning nisbatini aniq belgilaydi. shu asosda.
Bolalarga narsalarning bir hil xususiyatlarini izchil aniqlash va taqqoslash o'rgatiladi. Taqqoslash amaliy taqqoslash usullari asosida amalga oshiriladi: qoplamalar yoki ilovalar [10, p. 25].
Bolalarning didaktik material bilan ishlashiga katta ahamiyat beriladi. Kichkintoylar allaqachon ma'lum bir ketma-ketlikda juda murakkab harakatlarni bajarishga qodir. Biroq, agar bola vazifani bajara olmasa, samarasiz ishlasa, u tezda unga bo'lgan qiziqishni yo'qotadi, charchaydi va ishdan chalg'iydi. Buni hisobga olib, o'qituvchi bolalarga har bir yangi harakat usuli namunasini beradi. Mumkin bo'lgan xatolarning oldini olishga intilib, u barcha ish usullarini ko'rsatadi va harakatlar ketma-ketligini batafsil tushuntiradi. Shu bilan birga, tushuntirishlar juda aniq, aniq, aniq bo'lishi kerak, kichik bolaning idrok etishi mumkin bo'lgan tezlikda berilishi kerak. Agar o'qituvchi shoshib gapirsa, bolalar uni tushunishni to'xtatadilar va chalg'ishadi. O'qituvchi 2-3 marta eng murakkab harakat usullarini namoyish etadi, har safar bolalarning e'tiborini yangi tafsilotlarga qaratadi. Vizual materialning o'zgarishi bilan turli vaziyatlarda bir xil harakat usullarini takroran ko'rsatish va nomlash bolalarga ularni o'rganishga imkon beradi. Bolalar harakat qilish usulini o'rganganda, uni ko'rsatish kerak bo'lmaydi. Endi ularga topshiriqni faqat og'zaki ko'rsatmalarga muvofiq bajarish taklif qilinishi mumkin [5, p. 57].
Fazoviy va miqdoriy munosabatlar so'zlarda aks ettirilishi mumkin. Bolalar tomonidan o'rganilgan har bir yangi harakat usuli, har bir yangi ajralib turadigan xususiyat aniq so'z bilan belgilanadi. O'qituvchi yangi so'zni sekin talaffuz qiladi, uni intonatsiya bilan ta'kidlaydi. Barcha bolalar birgalikda (xorda) buni takrorlaydilar.
Bolalar uchun eng qiyin narsa bu matematik aloqalar va munosabatlarni nutqda aks ettirishdir, chunki u nafaqat oddiy, balki murakkab jumlalarni ham qurish qobiliyatini talab qiladi. O'qituvchi namunaviy javob beradi. Agar bola qiyin bo'lsa, o'qituvchi javob iborasini boshlashi mumkin va bola uni tugatadi. Avvaliga siz bolalarga yordamchi savollarni berishingiz kerak, so'ngra hamma narsani birdaniga aytib berishlarini so'rang.
Bolalar harakat uslubini tushunishlari uchun ularga ish jarayonida nima va qanday qilayotganlarini aytish taklif etiladi va harakat allaqachon o'zlashtirilgan bo'lsa, ishni boshlashdan oldin nima va qanday qilish kerakligi haqida taxmin qilish. . Narsalarning xossalari va ular orqali namoyon bo'ladigan harakatlar o'rtasida bog'lanishlar o'rnatiladi. Shu bilan birga, o'qituvchi bolalarga ma'nosi tushunarsiz bo'lgan so'zlarni ishlatishga ruxsat bermaydi⁵.

«Bizni hamisha o‘ylantirib keladigan yana bir muhim masala – bu yoshlarimizning odob-axloqi, yurish-turishi, bir so‘z bilan aytganda, dunyoqarashi bilan bog‘liq. Bugun zamon shiddat bilan o‘zgaryapti. Bu o‘zgarishlarni hammadan ham ko‘proq his etadigan kim – yoshlar. Mayli, yoshlar o‘z davrining talablari bilan uyg‘un bo‘lsin. Lekin ayni paytda o‘zligini ham unutmasin. Biz kimmiz, qanday ulug‘ zotlarning avlodimiz, degan da’vat ularning qalbida doimo aks-sado berib, o‘zligiga sodiq qolishga undab tursin. Bunga nimaning hisobidan erishamiz? Tarbiya, tarbiya va faqat tarbiya hisobidan»

O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev

Xulosa o’rnida shuni ta’kidlash lozimki Boshlang'ich matematik tasavvurlarni shakllantirishning nazariy asoslarining asosiy maqsadi maktabgacha yoshdagi bolalar bilan sinfda o'tkaziladigan barcha narsalarning matematik tavsifi va ma'nosini tushuntirish, bolalarda tegishli tasavvurlarni shakllantiradigan tushunchalarni tushuntirishdir.

Maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirish jarayonida o'qitish, tarbiyalash va rivojlantirish vazifalari bir-biri bilan chambarchas bog'liqlikda va o'zaro bog'liqlikda hal qilinadi.
1. Maktabgacha yoshdagi bolalarda elementar matematik tasvirlar tizimini shakllantirish. Mazmun tomondan, birlamchi eng sodda tasvirlarni shakllantirish nuqtai nazaridan eng muhimlari "to'plam", "munosabat", "son", "qiymat" kabi fundamental matematik tushunchalardir.
Maktabgacha yoshdagi bolalarda elementar matematik tushunchalarni shakllantirish turli yo'llar bilan amalga oshirilishi mumkin. Bolalarning tajribasi va bilimlari kichik bo'lganligi sababli, o'rganish asosan shunday bo'ladi: birinchi navbatda, kattalar yordamida aniq bilimlar to'planadi, so'ngra ular eng oddiy qoidalar va naqshlarga umumlashtiriladi.
2. Maktabda matematikani o`zlashtirish va umumiy aqliy rivojlanish uchun zarur bo`lgan matematik fikrlash va individual mantiqiy tuzilmalar uchun zarur shart-sharoitlarni shakllantirish. Boshlang'ich matematik tushunchalarni o'zlashtirish bolaning umumiy kognitiv faoliyatini va uning individual tomonlarini, jarayonlarini, operatsiyalarini va harakatlarini yaxshilashga yordam beradi.
3. Sensor jarayonlar va qobiliyatlarni shakllantirish. Yosh bolalarni o'qitishning asosiy yo'nalishi - bu aniq, empirik bilimlardan umumlashtirilgan bilimlarga bosqichma-bosqich o'tishni amalga oshirishdir.
4. Bolalarning so'z boyligini kengaytirish va izchil nutqni takomillashtirish. Elementar matematik tasavvurlarni shakllantirish jarayoni so'z boyligini tizimli ravishda o'zlashtirish va bosqichma-bosqich kengaytirishni, grammatik tuzilmani takomillashtirishni va nutqning uyg'unligini o'z ichiga oladi.
Matematik tasavvurlarni shakllantirishda nutqning rivojlanishi alohida holda emas, balki hissiy va fikrlash jarayonlari bilan birgalikda sodir bo'ladi.
5. O'quv faoliyatining boshlang'ich shakllarini shakllantirish. O'quv faoliyatining boshlang'ich shakllarini shakllantirish uchun matematikadan oldingi tayyorgarlik muhim rol o'ynaydi.
Binobarin, bolalar bog'chasidagi maktabgacha yoshdagi bolalarda matematik tasavvurlarni shakllantirish tizimining mazmuni o'ziga xos xususiyatlarga ega. Ular matematik tushunchalarning o'ziga xos xususiyatlari, maktabgacha yoshdagi bolalarni o'qitishdagi tarixiy va pedagogik an'analar, zamonaviy maktabning bolalarning umumiy aqliy va matematik rivojlanish darajasiga qo'yadigan talablari bilan izohlanadi.
VII asrga kelib, o’rta osiyo va yaqin sharqda yashagan qabilalarning o’zaro urishlari butun regionni xonavayron qildi, xalqni qirg’in qildi. Ana shunday bir paytda Islom dinining asoschisi Muxammad siyosiy-diniy dushmanlari ustida xijozda g’alaba qozongach,uning xalifalari Islom dinini tarqatish niqobi ostida “ Muqaddas urish “ eьlon qildilar.Natijada hukumron din sifatida Islom dini, davlat tili sifatida arab tili urnatiladi . Xo’jalik va siyosiy xayotda ruy bergan bu o’zgarishlar matematikani rivojlanishi uchun qulay sharoitlar yaratdi. Chunki ulkan davlatni boshqarish , irrigatsiya va qurilish inshoatlarini qurish , savdo-sotiq va xunarmanchilikni rivojlanishi , davlatlar orasidagi munosabatlarni yo’lga qo’yish birinchi navbatda tabiyot fanlariga aloxida eьtiborini kuchaytiradi. Natijada matematika,geografiya, astroniya, arxitektura jadal suratlar bilan rivojlandi. Sharq xukmdorlari fanni o’z qaramog’lariga oldilar. Davlatni boshqarish apparatida maxsus haq to’lanadigin olimlar ishlay boshladilar. Ular uchun observatoriyalar qurila boshlandi, qadimiy kitoblar yig’ilib arab tiliga tarjima qilindi va maxsus kutubxonalar qiroatxonalar bilan birga tashkil qilina bordi. Bunday markazlardan eng kattasi Bog’dodda (641 y poytaxt ) vujudga keldi. Bu erda to’plangan ilmiy asarlar o’zlashtirildi. O’rta asrda yashagan mashxur matematik,astranom tabiatshunos va faylasuflardan: Muhammad ibn Muso al-Xorazmiy (780 -847), Abul Abbos al Farg’oniy (990), Xosib al Karxiy (1025),Abu Rayxon Beruniy 973-1048), Abu Ali ibn Sino (880- 1037), an-Nasaviy (1030y), Umar Xayyom (1048-1122). Nasriddin at-Tusiy (1201- 1274) , G’iyosiddin Jamshid al Koshi (1442y) va boshqalar. Abu Abdullo Muxammad ibn Muso al Xorazmiy al Ma’jusiy (783-874). Dastlabki ma’lumotni vatanida oladi. IX asr boshida Marvda al Mamun al- Rashid saroyida hizmat qiladi va uning buyrug’iga ko’ra Xindiston g’arbila safarga boradi va ularning matematikasi bilan tanishadi. Buning natijasida u «Ќind sonlari haqida» (Ќisob al-Xind) traktatini yozadi. Bu ekspeditsiyaning fan tarixidagi roli juda katta bo’lib, butun dunyoga “arab raqamlari“ deb atalgan hind raqamlarining va o’nlik pozitsion hisob sistemasining tarqalishiga sabab bo’ladi . 813 yili al- Mamun Bog’dodda halifalikka o’tiradi va tez orada “Donishmandlik uyi asosida tashkil etilgan astronomik observatoriyaga boshchilik qildi. Bu erda butun sharqdan www.ziyouz.com kutubxonasi 30 to’plangan ko’pdan-ko’p olimlar xizmat qiladilar. Xorazmiy asarlarining umumiy soni maьlum emas, lekin bizgacha etib kelganlari al-Maьmun davrida (813-833) “Fi hisob al-jabr va al-muqabola“, “Ќisob al-Xind”, “Astranomik jadval“ al-Mu’tasim davrida (842-847) “Surat ul arz“ al-Vosiq davrida (842-847) «Yaxudiylar kalendari» asarlaridir. Xorazmiy arifmetik pucolasining kirish qismida. hind hisobi xaqida tushuncha berib, uni rivojlantiradi va xozirgi zamon ko’rinishiga keltiradi. Sonlarni yozilishi va o’qilishi haqida batafsil izoxlar beradi. Sonlar ustidagi ammallar esa +, -, *, :, daraja, ildiz chiqarish qatori oltita amalga qo’`shimcha ikkilantirish va yarimlatish amalini xam kiritadi (asarning asl nusxasi saqlanmagan). Ќar bir amalni batafsil izog’lab, ko’pdan-ko’p misollarni ishlash namunalarini beradi. Aynan shu asar orqali butun dunyo o’nli pozitsion sanoq sistemasi bilan tanishadi. Ќisoblashlardagi noqulayliklar, yaьni sonlarni alьfavit yoki so’z (qisqartma) orqali yozishni bartaraf etdi va bu bilan bajariladigan ammallarni ixchamlashtirdi. Xorazmiyning yana bir muxim asarlaridan biri “ Fi xisob al-jabr va al-muqobala“dir. U bu asar bilan algebrani mustaqil va aloqida fan sifatida keltiradi. Asar asosan uch bo’`limdan iborat bo’`lib: 1) aljabr va al-muqobala yordamida 1- va 2-darajali bir nomaьlumli tenglamalarni echish, ratsional va irratsional ifodalar bilan amallar bajarish hamda tenglama yordamida sonli masalalarni echish yo’llari beriladi; 2) geometriyaga bag’ishlangan bo’lib, bunda miqdorlarni o’lchash va o’lchashga doir masalalarga algebraning ba’zi bir tatbiqlari ko’rsatiladi; 3) algebraning amaliy tadbiqi, ya’ni meros bo’`lishga doir masalalar beriladi. Xorazmiy algebraik asarining kirish qismida fan taraqiyotida o’`tmishdagi olimlarning qo’`shgan xissalari va o’z asarlarining axamiyatini gapirib, uning algebra va al-muqobala haqidagi qisqacha kitobi arifmetikaning sodda va murrakkab masalarini o’z ichiga olganligini va ular meros ulashishi, vasiyat tuzish, mol dunyo taqsimlash uchun sud va savdo ishlari, er o’`lchashlarda, kanallar o’tkazish va yuza o’lchashlarda zarurligini ta’kidlaydi. Xorazmiy o’z kitobida uch xil miqdorlar bilan amal bajaradi, ildizlar, kvadratlar, oddiy son.