3. Felpsning jamg’arishni “oltin qoidasi” Xarrod-Domar modelining kamchiliklari

2. Iqtisodiy o’sishning R.Solou modeli 
Klassik iqtisodiy o’sish modellarining keynscha modellardan asosiy farqi 
mehnatning kapital bilan qurollanganlik koeffitsientini tabiatidadir. uzluksiz yoki 
nouzluksiz variantlarda yozilishi mumkin. Kapital bilan qurollanganlik 
koeffitsienti ishlab chiqarishda band bo’lgan bir ishlovchiga to’g’ri keladigan 
asosiy kapital qiymatini ko’rsatadi.

---

Agar iqtisodiy o’sishning keynscha modellarida bu koeffitsient o’zgarmas miqdor 
bo’lsa, klassik modellarda u iqtisodiy holatga qarab o’zgarib turadi. R.Solou 
modelida Kobb-Duglasning ishlab chiqarish funktsiyasida mehnat va kapital 
o’zaro almashishi mumkin, omillar bo’yicha elastiklik koeffitsientlari yig’indisi 1 
ga teng.
Birinchi holatdagi Y= f (K , L , W) o’zgaruvchi modellari vaqtning uzluksiz 
funktsiyasi hisoblanadi.
Ikkinchi holatda bu miqdorlar vaqtning kstma-ketligi sifatida qaraladi. Agarda 
model real statistik ma’lumotlardan tashkil topsa va amaliy hisob-kitoblarda 
foydalanilsa, u holda uni nouzluksiz qilish oson, chunki, statistik ma’lumotlar har 
doim uzluksiz emas, balki ularda vaqti-vaqti bilan uzilishlar bo’ladi. Iqtisodiy 
o’sish modellarining umumlashtirilgan holatini quyidagicha yozish, undagi har bir 
aniq modelni tuzayotganda ayrim qo’shimcha o’zgaruvchilar, cheklashlar, 
iqtisodiy sharoitlar va imkoniyatlardan foydalanish mumkin:
Yt = G’ ( Kt, Lt, t) ; (1)
Yt = Ct + It; (2 )
Kt = Kt-1 + It - Wt; (3 )
It = atYt; (4 )
Wt = pKt. (5 )
Ushbu modellarning mazmuni quyidagilardan iborat:
(1) ishlab chiqarish funktsiyasi formulasi: bu erda t ga bog’liq holda modelga 
texnik taraqqiyotni tasvirlashni kiritish mumkin;
(2 ) daromadlarni iste’mol va investitsiyaga taqsimlashni ko’rsatuvchi asosiy 
makroiqtisodiy ayniyat;
3.
vaqtinchalik investitsiya bo’lmagan vaziyatda investitsiya va uning chiqib 
ketishini hisobga olgan xolda kapital hajmi dinamikasini hisoblash 
formulasi;

---

4.
jamg’arish normasi (at) orqali daromadlar va investitsiyalarni bog’lab 
turuvchi ayniyat;
5.
chiqib ketishning doimiy normasi (Kt) sharoitida kapitalning chiqib ketishi 
hajmini hisoblash formulasi.
Ushbu tizimdagi eng asosiy formula ishlab chiqarish funktsiyasi (1) hisoblanadi.
(1) - (5) modeli birinchi marta 1956 yili R. Solou tomonidan taklif qilingan edi. 
Uning turli ko’rinishlari va usullaridan hozirgi kunda ham keng foydalanilib 
kelinmoqda. Solou modelida ishlab chiqarish funktsiyasi (1) ishlab chiqarish 
omillarining eng so’nggi natijasini bildiradi va unda kapitalni jamg’arishda 
investitsiyalarga qilingan qo’shimcha xarajatlar kapitaldan foydalanishdagi 
qo’shimcha samaralarni qoplamay qolgan vaziyatda to’xtatiladi. Solou modeli 
paydo bo’lguncha iqtisodiy o’sishni ko’rsatadigan model Xarrod va Domar 
modellari (1939,1946) hisoblangan. Ularning modelida o’sishni ta’minlaydigan 
asosiy omil doimiy kapital qaytimi o’sishi hisoblangan. Solou modeli 
XarrodDomar modeliga nisbatan iqtisodiy o’sishni izohlashda qo’shimcha 
ko’rsatkichlarga ega.
Demak, Xarrod va Domar modellarida o’sishini ta’minlaydigan asosiy omil 
investitsiyalar, ya’ni kapital jamg’arish deb hisoblanadi. Bu modellar 1920-50 
yillardagi iqtisodiy o’sishlarni izohlashga qo’l kelgan, ammo keyingi yillardagi 
kuzatishlarga to’g’ri kelmay qolgan. Uning asosiy mohiyati:
1.
Kapital unumdorligining doimiyligini, α = dy/dk;
2.
Doimiy jamg’arish normasi, s = I/Y;
3.
Kapital chiqib ketishi mumkin emasligi, W = O;

---

4.
Investitsion uzilish ham nolga teng, dk (l) / dt = I (T ) ;
5.
Model texnik taraqqiyotni hisobga olmaydi;
6.
Ishlab chiqarish mehnat xarajatlariga bog’liq emas, chunki, mehnat 
resurslari kamyob hisoblanmaydi.
Kapital unumdorligining doimiy xususiyati, agarda mehnat kamyob resurs 
hisoblanmasa, Leontevning ishlab chiqarish funktsiyasidan iborat bo’ladi.
Y(t) = min ( (α L (t); dK (t));
Daromadlarni qo’shimcha o’sishi dy/ydt vaqt bilan doimiydir va αs ga teng. U 
jamg’arish normasiga va kapital unumdorligiga mutanosib, Xarrod va Domar 
modellarida investitsiya (I) va iste’mol (S) ham shunday darajada o’sadi. Bunda 
iste’mol bilan investitsiya o’rtasidagi qarama-qarshiliklar shundan iboratki, 
jamg’arish normasi (s ) qanchalik yuqori bo’lsa, iste’molning o’sish normasi xam 
shunchalik yuqori va uning boshlang’ich darajasi shunchalik kam bo’ladi. Bu 
qarama-qarshilikni xal qilish uchun iste’mol to’g’risida doimiy ravishda 
qo’shimcha ma’lumotlarga ega bo’lish kerak. Agarda, ishlab chiqarishning talab 
qilinayotgan o’sish darajasi aholi soni va bandlikning o’sish darajasidan yuqori 
bo’lsa, mehnat kamyob omil hisoblanmaydi. Bunda mehnatni kapital bilan 
almashtirib bo’lmasa va shuningdek, texnik taraqqiyot ham bo’lmasa, ushbu 
modelda mehnat limitlovchi omil hisoblanishi mumkin. Umumiy o’sish darajasi 
mehnatga qilingan xarajatlarning o’sish darajasiga tsnglashadi, jon boshiga 
iste’mol va jamg’arish darajalari esa o’sishdan to’xtaydi. Hozirgi davrda iqtisodiy 
o’sishni ta’minlashda texnik taraqqiyot, mehnat va kapitalning sifati, bir-birini 
almashtirishi va birgalikda faoliyat ko’rsatishlar asosiy resurs va omil hisoblanadi. 
Shuning uchun ham ushbu omillarni hisobga olmaydigan o’sish nazariyasida, 
ya’ni, o’sishning asosiy manbai kapitalni fizik jamg’arish o’sishni doimiy ravishda 
tartibga solib turuvchi omil hisoblanadi. Jamg’arish normasi esa asta-sekinlik bilan 

---

ikkinchi planga tushib qoladi. Iqtisodiy o’sishni ta’riflaydigan boshqa bir model 
R.Solou modeli hisoblanadi. Xarrod va Domar modeliga nisbatan Solou modeli 
makroiqtisodiy jarayonlarning ayrim tomonlarini to’liqroq ochib beradi.
Birinchidan, bu modelda ishlab chiqarish funktsiyasi to’g’ri chiziqdan iborat emas 
va unumdorlikning kamayib borishi kabi xususiyatlarga ega.
Ikkinchidan, model asosiy kapitalning chiqib ketishini hisobga oladi.
Uchinchidan, Solou modeli mehnat resurslari va texnik taraqqiyot dinamikasi va 
ularning iqtisodiy o’sishga ta’sirini hisobga oladi.
To’rtinchidan, bu erda ko’pgina hollarda iste’mol darajasini maksimallashtirish 
vazifasi qo’yiladi va hal qilinadi.
Biz Solou modelini to’liq izohlab bermoqchi emasmiz, balki uning asosiy 
yo’nalishilari, xususiyatlari va xulosalarini keltirib o’tmoqchimiz.
Solou modelida doimiy muvozanat sharoitida asosiy o’zgaruvchilarni quyidagi 
jadvalda keltirilgancha tavsiflash mumkin.
jadval