3 i-bob. Qurilish tashkilotlarida buxgalteriya hisobini tashkil qilish asoslari

Qurilish tashkilotlarida materiallarning sintetik va analitik hisobi
Qurilish tashkilotlarida materiallarning sintetik hisobi 21-son BHMSga muvofiq 1000 «Materiallar hisobi schyotlari» tizimida ochiladigan quyidagi schyotlarda yuritilishi lozim:

• 
  1010 «Xom-ashyo va materiallar»;
  
• 
  1020 «Sotib olingan yarim tayyor mahsulotlar va butlovchi buyumlar»
  
• 
  1030 «Yoqilg‘i»;
  
• 
  1040 «Ehtiyot qismlar»;
  
• 
  1050 «Qurilish materiallari»;
  
• 
  1060 «Idish va idishbop materiallar»;
  
• 
  1070 «Chetga qayta ishlash uchun berilgan materiallar»;
  
• 
  1080 «Inventar va xo ‘j alik j ihozlari»;
  
• 
  1090 «Boshqa materiallar»
  

Ushbu aktiv schyotlarning debetida material boyliklarning hisobot davr boshidagi qoldig‘i va hisobot davrida turli manbalardan kirim qilinishi va boshqa sabablar evaziga ko‘payishi, kreditida esa ularning qurilish ishlariga sarflanishi va boshqa turli chiqimlari (sotilishi, bepul berilishi va shu kabilar) evaziga kamayishi aks ettiriladi.
Material boyliklarning kirimi va chiqimi yuqorida nomlari zikr etilgan schyotlarda hisob bahosida aks ettiriladi. Hisob bahosi bo‘lib ularning sotib olish qiymati (haqiqiy tannarxi), reja tannarxi, o‘rtacha baho va boshqalar hisoblanadi. Materiallar bo‘yicha tanlab olingan hisob bahosining aniq turi qurilish tashkiloti hisob siyosatida belgilanadi.
Qurilish tashkilotlari materiallar kirimini ikkita usulda olib borishlari mumkin: (1) bevosita usul; (2) bilvosita usul.
Materiallar hisobining bevosita usulida ularning barcha manbalardan kirim qilinishi materiallar hisobi schyotlarining (1010-1090 schyotlar) debetida to‘g‘ridan-to‘g‘ri aks ettiriladi. Ushbu usulda materiallarning turli manbalardan kelib tushishi va ular kirimini 1010-1090 schyotlarda aks ettirish tartibi 1.4- jadvalda keltirilgan.
1.4-jadval
Materiallar kirimini schyotlarda aks ettirish (bevosita usul)

№	Operatsiyaning mazmuni	Summa	Debet schet	Kredit schet	Asos bo‘luvchi hujjat
1	Taminotchilardan sotib olinganda: -materiallar qiymatiga (QQSsiz)	5000000	1010­ 1090	6010	Shartnoma, schyot-faktura

	- QQS summasiga (agar korxona QQS to‘lovchi bo‘lsa)	1000000	4410	6010
2	Ichki tizim korxonalaridan olinganda: -materiallar qiymatiga (QQSsiz) - QQS summasiga (agar korxona QQS to‘lovchi bo‘lsa)	5000000 1000000	1010­ 1090 4410	6110­ 6120 6110­ 6120	Shartnoma, schyot-faktura
3	Bepul kelib tushganda	600000	1010­ 1090	8530	Shartnoma, schyot-faktura
4	Ta’sischilardan kelib tushganda	500000	1010­ 1090	4610	Shartnoma, schyot-faktura
5	Sotib olishga doir qo‘shimcha harajatlarga	50000	1010­ 1090	6990	Shartnoma, Schyot-faktura, Kirim dalolatnomasi
6	O‘z ishlab chiqarish sexlaridan kirim qilinganda	2550000	1010­ 1090	2310	Kirim dalolatnomasi
7	Asosiy vositalarni tugatishdan olingan materiallarga	60000	1090	9210	Tugatish dalolatnomasi
8	Materiallarning ichki almashuviga	2000000	1010­ 1090	1010­ 1090	Naklodnoy

Materiallar hisobining bilvosita usulida ularning ta’minotchi tashkilotlardan harid qilinishi, o‘z sexlaridan kirim qilinishi to‘g‘risidagi ma’lumotlar dastlab 1510 «Materiallarni tayyorlash va harid qilish» schyotining debetida to‘planadi. Bunda materiallarning kelib tushish manbalarini ifodalovchi schyotlar (6010, 6990, 2310 va boshqalar) kreditlanadi. Materiallar boyliklarning omborlarga kirim qilinishi 1510 schyotning kreditida va 1010-1090 schyotlarning debetida aks ettiriladi. Bu usulda materiallarning hisob bahosidagi qiymati va harid qiymati o‘rtasidagi farq summasi hisobot davrida alohida 1610 «Materiallar qiymatidagi farqlar» schyotida hisobga olinadi. Hisobot davri oxirida materiallar qiymatidagi farq summalari quyidagicha hisobdan chiqariladi:

1. 
   kelib tushgan materal boyliklarning harid bahosidagi qiymati (tannarxi) hisob bahosidan past bo ‘Iganda:
   

Debet 1510 «Materiallarni tayyorlash va harid qilish»
Kredit 1610 «Materiallar qiymatidagi farqlar»

2. 
   kelib tushgan materal boyliklarning harid bahosidagi qiymati (tannarxi) hisob bahosidan yuqori bo ‘lganda:
   

Debet 1610 «Materiallar qiymatidagi farqlar»
Kredit 1510 «Materiallarni tayyorlash va harid qilish»
1610 «Materiallar qiymatidagi farqlar» schyotida to‘plangan materiallarning hisob bahosidagi qiymati va harid qiymati o‘rtasidagi farq summasi harajatlarni aks ettiruvchi schyotlarning (2010, 2310, 2510, 9410, 9420, 9430) debetiga sarflangan materiallarning hisob bahosiga mutanosib tarzda qo‘shimcha yozuv yoki qizil yozuv (storno) asosida hisobdan chiqariladi.
Materiallarning qurilish ishlariga sarflanishi, shuningdek ularning sotilishi, bepul berilishi, boshqa korxonalarga ta’sis badali sifatida kiritilishi, ish haqi va moddiy yordam sifatida berilishi, shunindek turli boshqa chiqimlari guvohlik beruvchi hujjatlar asosida hisobda quyidagicha aks ettiriladi (3.3-jadval).
1.5-jadval
Qurilish tashkilotlarida materiallarning ishlatilishi va boshqa chiqimlarini schyotlarda aks ettirish

№	Operatsiyaning mazmuni	Summa	Debet schet	Kredit schet	Asos bo‘luvchi hujjat
1	Materiallarning ishlab chiqarishga sarflanishi	3000000	2010, 2310, 2510	1010­ 1090	M-29 shaklli hisobot, material hisoboti
2	Materiallarning sotilishi: -sotish qiymatiga (QQSsiz) QQS summasiga (agar korxona QQS to‘lovchi bo‘lsa) materiallarning hisob bahosida moddiy javobgar shaxs bo‘ynidan soqit qilinishiga -sotishdan olingan foydaga -sotishdan ko‘rilgan zararga	500000 100000 400000 100000	4010, 4010 9210 9220 9430	9220 6410 1010­ 1090 9320 9220	Shartnoma, schyot-faktura hisob-kitoblar, material hisoboti
3	Materiallarning bepul berilishi: -berish qiymatiga (QQSsiz) -QQS summasiga (agar korxona QQS to‘lovchi bo‘lsa) -materiallarning hisob bahosida moddiy javobgar shaxs bo‘ynidan soqit qilinishiga -sotishdan ko‘rilgan zararga	500000 100000 500000 600000	4010 4010 9220 9430	9220 6410 1010­ 1090 4010	Shartnoma, schyot-faktura, hisob-kitoblar, material hisoboti
4	Ta’sis badali sifatida berilishi: -kiritish qiymatiga (QQSsiz) -QQS summasiga (agar korxona QQS to‘lovchi bo‘lsa) -materiallarning hisob bahosida moddiy javobgar shaxs bo‘ynidan soqit qilinishiga	500000 100000 500000	0610­ 0690 0610­ 0690 9220	9220 6410 1010­ 1090	Shartnoma, schyot-faktura, hisob-kitoblar, material hisoboti
5	Materiallarning ish haqi va moddiy yordam sifatida berilishi: -berish qiymatiga (QQSsiz) -QQS summasiga (agar korxona QQS to‘lovchi bo‘lsa) -materiallarning hisob bahosida moddiy javobgar shaxs bo‘ynidan soqit qilinishiga	500000 100000 500000	6710 6710 9220	9220 6410 1010­ 1090	Ariza, schyot-faktura, hisob-kitoblar, material hisoboti

Qurilish tashkilotlarida materiallarning analitik hisobi moddiy javobgar shaxslar bo‘yicha hisob bahosida 10-s qaydnomasida yuritiladi. Bu qaydnoma 3 ta bo‘limdan iborat. Uning 1-bo‘limi sotib olingan materiallarning haqiqiy tannarxi hamda ularning hisob bahosidagi qiymati o‘rtasidagi chetlanish summasining hisobi uchun mo‘ljallangan. Ushbu chetlanishni hisob-kitob qilish va ular hisobini 1610 «Materiallar qiymatidagi farqlar» schyotida yuritish uchun 10-s qaydnomasiga materiallarning kirimi to‘g‘risidagi ma’lumotlar 6-s jurnal-order va boshqa jurnal-orderlar yozuvlari asosida ko‘rsatiladi. Materiallar va ular qiymatidagi farqlarning bosh qoldig‘iga doir ma’lumotlar qaydnomaning 2- va 3- bo‘limlaridan olinadi. Shundan so‘ng, materiallar va ular qiymatidagi farqlarning bosh qoldiqlari va kirimi to‘g‘risidagi ma’lumotlar asosida (mos ravishda ularning haqiqiy tannarxi hamda hisob bahosidagi qiymatlari bo‘yicha) harid qiymati va hisob baholaridagi qiymati o‘rtasidagi farq summasi va foizi aniqlanadi.

Materiallarning harid qiymati va hisob baholaridagi qiymati o‘rtasidagi farqning o‘rtacha foizi (O‘f) quyidagicha topiladi: