3 I. Bob. Umurtqasiz hayvonlarga umumiy tasnif

1.2.Umurtqasiz hayvonlar klassifikatsiyasi.
Barcha koʻp hujayralilar tiplari (qarang Tip) bitta koʻp hujayralilar kenja dunyosiga, bir hujayralilar esa bir hujayralilar kenja dunyosiga kiritiladi. Hayvonlarning 1,5 mln. (boshqa maʼlumotlarga koʻra 3—4,5 mln.) turi maʼlum. Yer yuzida hayvonlar yaxshi oʻrganilmagan. Har yili toʻgarak chuvalchanglar, hasharotlardan yuzlab yangi turlar koʻrsatib berilmoqda. Aniqlangan hayvonlarning 2/3qismini hasharotlar tashkil etadi. Yassi chuvalchanglar — tuban chuvalchanglar tipi. Gavdasi 2 tomonlama simmetriyali, choʻziq, koʻpincha orqaqorin yoʻnalishida yassilashgan. Uz. 0,2 mm dan 18 m gacha. Erkin yashovchi turlarining gavda qoplogʻichi — kiprikli epiteliy, parazitlariniki — ichkariga botib kirgan yadrosiz qavat — tegumentdan iborat. Parazit turlari tanasining oldingi, baʼzan keyingi tomonida soʻrgʻichlar, soʻrgʻichli disk, klapanlar va irmoklardan iborat yopishuv organlari boʻladi. Ogʻzi tanasining qorin yoki oldingi tomonida. Halqumi rivojlangan, ichagi toʻgʻri (shoxlanmagan, 2—3 yoki koʻp marta) shoxlangan, baʼzi erkin yashovchi turlarida rivojlangan; tasmasimon chuvalchanglarda ikkilamchi tarzda yoʻq boʻlib ketgan. Ichakning keyingi boʻlimi va anal teshigi boʻlmaydi. Tuban ichaksiz kiprikli chuvalchanglar ozigʻi hazm qilish parenximasida hazm boʻladi; tasmasimon chuvalchanglarda va ayrim boshqa guruhlarda oziq butun tana yuzasi orqali shimiladi. Ayirish organi — protonefridiy. Qon aylanish va nafas olish sistemasi yoʻq. Teri orqali nafis oladi. Nerv sistemasi bosh gangliylar, halqumni aylanib oʻtadigan halqa komissuralar va bir juft boʻylama nerv poyalari hamda ularni tutashtirib turadigan nerv tolalaridan iborat. Yassi chuvalchanglarga erkin yashovchi ksenoturbidlar va kiprikli chuvalchanglar, parazit yashovchi aspidagastreylar, trematodalar, monogeniylar, girokotilidlar, amfilinidlar va sestodalar sinflari hamda 12000 tur kiradi. Yassi chuvalchanglar germafrodit, jinsiy sistemasi juda murakkab, baʼzi turlari ayrim jinsli. Koʻpchiligining hayot sikli juda murakkab. Yassi chuvalchanglar orasida odam va hayvonlar uchun xavfli parazitlar ham koʻp uchraydi. Yuqorida aytib o'tganimizdek, umurtqasizlar guruhida artropodlar kabi boshqa tasniflarni ham topishimiz mumkin: mollyuskalar, meduzalar, gubkalar, qurtlar va echinodermlar.Umurtqasiz hayvonlarning xilma-xilligi tufayli ularning funktsiyasi va tuzilishidagi o'zgarishlarni topishimiz mumkin. Biz bir narsaga aniqlik kiritishimiz mumkin: Hasharotlarning tanasi boshi, ko'krak qafasi va qorin bo'shlig'iga ega. Araxnidlar va qisqichbaqasimonlarning tanasi sefalotoraks va qorin bo'shlig'iga bo'linadi. Mollyuskaning tanasi quyidagilarga bo'linadi: bosh, oyoq, ichak va mantiya. Umurtqasizlar barcha ekotizimlarda, jumladan, suv ekotizimlarida uchraydi. Ushbu hayvonlar sistematikasini tashkil etuvchi turlarning xilma-xilligi tufayli ular havoda yoki quruqlikda bo'ladimi, har qanday bo'shliqda topilishi mumkin, ammo ba'zilari hatto suvda ham mavjud.Barcha koʻp hujayralilar tiplari (qarang Tip) bitta koʻp hujayralilar kenja dunyosiga, bir hujayralilar esa bir hujayralilar kenja dunyosiga kiritiladi. Hayvonlarning 1,5 mln. (boshqa maʼlumotlarga koʻra 3—4,5 mln.) turi maʼlum. Yer yuzida hayvonlar yaxshi oʻrganilmagan. Har yili toʻgarak chuvalchanglar, hasharotlardan yuzlab yangi turlar koʻrsatib berilmoqda. Aniqlangan hayvonlarning 2/3qismini hasharotlar tashkil etadi.Umurtqali hayvonlar bilan munosabat ikkita aniq va maxsus farqlangan tasnif bo'lishiga qaramay, ular o'rtasida bog'liqlik mavjud, chunki umurtqali hayvonlar umurtqasiz hayvonlardan paydo bo'lgan. Xo'sh, aniq aytaylik, umurtqasizlar yoshi kattaroq va umurtqali hayvonlar ulardan hosil bo'lgan.
Barcha tirik mavjudotlarning maqsadi, ya'ni ko'payish orqali turlarni saqlab qolish maqsadiga ko'ra, ba'zi umurtqasizlar qo'shiqni birinchi qadam sifatida ishlatib, o'ziga jalb qiladi.. Ular orasida: kriketlar, cicadas, chigirtkalar.
Umuman olganda, deyarli barcha umurtqasiz hayvonlar, hatto reproduktiv bosqichdagi gubkalar ham (kattalar kabi harakatsiz) harakat qilish qobiliyatiga ega. Shuning uchun harakatlanish umurtqasiz hayvonlarning yaxshi xususiyati hisoblanadi.Ba'zi hasharotlar metamorfoz deb ataladigan tsiklik o'sishni namoyon qiladi. Ularning ko'pchiligi, hasharotlar bilan ifodalangan, tug'ilishdan to voyaga etgunga qadar keskin strukturaviy va funktsional o'zgarishlarga uchraydi. Xususan, hasharotlar yuqori faollik va dam olish davrlari bilan tsiklik o'sishni namoyon qiladi.Ko'rib turganingizdek, umurtqasiz hayvonlar sayyoramizdagi hayvonlarning ko'qismini tashkil qiladi. Ular atrof-muhit va inson uchun juda muhim, garchi ko'pchilik bu muhimlikni sezmasa ham. Umid qilamanki, ushbu ma'lumotlar bilan siz umurtqasiz hayvonlar nima ekanligini, ularning xususiyatlari va tasnifi haqida ko'proq bilib olishingiz mumkin. Har bir , fan kuzatgan, shu jumladan organizmning shakli yoki funktsiyasidagi o'zgarishlar ma'lum sharoitlarda yaroqlilikning pasayishiga yoki hatto o'limga olib keldi. Bu ekotizim tez o'zgarishlarga zaif ekanligini anglatadi, chunki moslasha olmaydigan organizmlar odatda nobud bo'ladi.Hech kim mikroevolyutsiyaning mavjudligini shubha ostiga oladi. Ma'lumki, bo'rilar, qo'ylar, dingolar, shoqollar, tulkilar va yuzlab turli zotli itlarning ajdodlari umumiy bo'lgan. Bu variatsiyalar evolyutsiyaning oddiydan yuqoriga ko'tarilishidan ko'ra, bir xil itlar oilasida Darvinning evolyutsion nazariyasi taklif qilganidek. O'zgarish har doim pasayish tendentsiyasida bo'ladi va genetik kod bilan chegaralanadi (itlar qanot o'stirmaydi yoki uchishni o'rganmaydi). Hech qanday yangi genetik ma'lumot qo'shilmaydi, u doimo yo'qoladi: asl kanid ajdodlari turli avlodlarning barcha xususiyatlariga ega edi, avlodlarning o'zlari esa bir xil salohiyatni yo'qotdilar. Canidlar ko'plab turlarga bo'lingan, ular o'z navbatida izolyatsiya qilingan genofondlarga aylangan.