3 I. Bob. Umurtqasiz hayvonlarga umumiy tasnif

II.1.3-rasm Barg qurti (himoya rangi)
Umurtqasizlar dengiz va okeanlar, quruqlik bir qanchasi parazit . Umurtqasizlar tabiatda katta ahamiyatga ega. Oldingi geologik davrlarda yashagan Umurtqasizlar baʼzi choʻkindi jinslarning tarkibini tashkil etadi (mas, ohaktoshning tarkibi deyarli oʻlib bitgan foraminifera, korallar, mshankalar va boshqa skeletidan iborat). Koʻpchilik Umurtqasizlar odam va chorva mollari, parrandalar, baliqlar uchun oziq (mas, asal, qisqichbaqasimonlar va boshqalar). Umurtqasizlar hayotiy mahsuloti texnikxoʻjalik maqsadlarda ishlatiladi (mas, mollyuskalar chigʻanogʻi, marvarid va boshqalar), shuningdek, Umurtqasizlar.dan qishloq xoʻjaligida ekinlar va hayvonlar zararkunandalariga , choʻkindi jinslar yoshini aniklashda xam foydalaniladi. Foydali , qishloq xoʻjaligi yuqumli kasalliklarni tashuvchilar, parazitlik qilib kasallik qoʻzgʻatuvchilari ham boʻladi.Kovakichlilar tipi. Kovakichlilar tuban darajada tuzilgan ko`p hujayralilarning eng xarakterli tiplaridan biridir. Kovakichlilarning o`ziga xos belgilari quyidagilar:1. Kovakichlilar radial-nursimon simmetriyali tuzilishga ega. Masalan, uning vakili gidra tanasidan tik o`q o`tkazilsa, uning paypasligichlari bu o`q atrofida xuddi har tomonga taralgan yorug`lik nuri singari joylashadi. Buni nursiomn simmetriya dub ataladi.Kovakichlilar tipi vakillarining tanasi ikki qavatli tuzilishga ega.Kovakichlilarning tipik vakili - gidra. Gidra chuchuk suvlarda yashaydi. Uning tanasi ikki qavatdan: ichki entodermadan iborat.
Halqali chuvalchanglar tipi. Bu tip umrtqqasiz hayvonlar bo`limida ancha taraqqiy etgan va yaxshi rivojlanganligi bilan farq qiladi. Halqali chuvalchanglarning tana tuzilishida ancha o`zgarishlar bo`lib, bu ular tanasining segmentatsiyalashgani, yani ularning tanasi ancha segmentlardan iboratligidadir.
Halqali chuvalchanglarning tanasi ustki tomondan qoplag`ich to`qima bilan qoplangan. Ularda bu to`qimadan tashqari muskul to`qimasi nerv to`qimasi va boshqa to`qimalar bor .Halqali chuvalchanglarda ovqat hazm qilish organlari yaxshi rivojlangan. Oziq og`izdan (yomg`ir chuvalchang misolida )xalqum orqali qizilo`ngachga o`tadi. Og`iz, halqum, qizilo`ngach, jig`ildon, oshqozon ba ichak ovqat hazm qilish organlarini tashkil etadi.Chuvalchanglarning elastik, kalta tuklari bor. Ular yer yuzida harakat qilishda ba in qazishda yordam beradi. Ana shu kalta, siyrak tuklarning bo`lishi halqali chuvalchanglar tipiga xos xususiyatdir.
Umurtqasizlar hayvonot olamining barcha turlari sifatida tanilgan, ularda notokord yoki dorsal akkord, umurtqa suyagi yoki bo'g'imli ichki skelet yo'q. Bu guruh 95 dan 1,7 milliongacha bo'lgan ma'lum biologik turlarning 1,8% ni o'z ichiga oladi. Umurtqasizlar ham, odatda, quruqlikdagi yoki suvda yashovchi yirik umurtqali hayvonlarga qaraganda kichikroq bo'lib, ularda bo'g'imli suyaklar bo'lmasa ham, ular ko'pincha ekzoskeletga (hasharotlarda bo'lgani kabi) yoki moddaga chidamli qobiq va qobiqga (mollyuskalardagi kabi) ega.
Bu bir hil guruh emas, undan uzoqda: "umurtqasizlar" atamasidan (frantsuz animaux sans vertèbres, umurtqasiz hayvonlar) uning yaratuvchisi, tabiatshunos Jan-Batist La Jan-Batist Lamark ularni o'n xil toifaga ajratdi: mollyuskalar, barnacles, annelidlar, qisqichbaqalar, o'rgimchaklar, hasharotlar, qurtlar, echinodermlar, poliplar va trichomonadlar. Albatta, bu tasnif endi qo'llanilmaydi.
Bu umurtqasiz hayvonlar guruhining kichikligi va yashash joylarining xilma-xilligi tufayli tasniflash va o'rganish qiyin bo'lgan. Hozirgi zoologik tasnifda bu guruh quyidagi fila hayvonlaridan iborat deb taxmin qilinadi:
artropodlar. Ekzoskeletlar va hasharotlar, araxnidlar, qisqichbaqasimonlar va miriapodlar kabi bo'g'inlar bilan jihozlangan.Mollyuskalar. Tana yumshoq va segmentsiz, odatda uni himoya qilish uchun qobiq yoki qobiq bilan qoplangan.Porifera. Ya'ni, shimgich, tanasi radial simmetriyaga ega.Knidariyaliklar. Mercan va meduza kabi oddiy suv hayvonlari.Echinoderm. Asosan, dengiz kirpilari va dengiz yulduzlari kabi dengiz.Yassi qurtlar. Ya'ni, yassi qurtlar (va ba'zi hollarda parazitlar).Nematodlar.dumaloq qurtlar.annelidlar. Yomg'ir chuvalchanglari va zuluklar. Hayvonlar hujayraviy tuzilishga binoan bir hujayra va koʻp hujayralilarga ajratiladi. Bir hujayralilarda bitta hujayraning oʻzi tirik organizm uchun xos boʻlgan deyarli barcha xususiyatlarga ega. Tuban koʻp hujayralilar — plastinkasimonlar tanasi bir necha funksiyani (harakatlanish, qoplash, oziqlanish) bajaradigan, kam ixtisoslashgan hujayralardan iborat. Gʻovaktanlilar, boʻshliqichlilar, taroqlilar tanasi 2 qavat (ektoderma va entoderma) boʻlib joylashgan nis-batan ixtisoslashgan hujayralardan iborat, lekin toʻqima va haqiqiy organlar shakllanmagan; birmuncha murakkab tuzilgan. Hayvonlar toʻqima va organlari ontogenezda 3 ta murtak varaqlari (ektoderma, endoderma va mezo-derma) hisobidan hosil boʻladi. Mas, ektodermadan nerv sistemasi. sezgi organlari, teri va uning hosilalari; nafas organlari, sekretsiya bezlari; mezodermadan suyak, muskul, qon aylanish, ayirish sistemasi organlari shakllanadi.3 qavatli Hayvonlar birlamchi ogʻizlilar (halqali chuvalchanglar, mollyuskalar, boʻgʻimoyokdilar) va ikkilamchi ogʻiz-lilar (ignatanalilar, xordalilar)ga ajratiladi. Anʼanaga koʻra barcha Hayvonlar umurtqasizlar (koʻpchilik Hayvonlar) va umurtqalilar (xordalilar)ga boʻlinadi. Tuzilishi va oʻzaro filogenetik bogʻlanishiga binoan , tip, sinf va boshqa taksonlarga ajratiladi. Odatda, hayvonot dunyosi 16—25 (baʼzan 10—33 ta) tipga ajratiladi. Ayniqsa tuban tuzilgan umurtqasizlarni sistemaga solishda koʻp chalkashliklar mavjud. Mas, 20-asrning 60-yillarigacha bir hujayralilar faqat bitta tip sifatida oʻrganilgan boʻlsa, hozirgi davrda bir necha (5—7 ta) tipga ajratiladi.