3-kurslar uchun O‘quv-uslubiy majmua


Nutq texnikasi va uning o’ziga xosliklari



Yüklə 1,09 Mb.
səhifə162/227
tarix29.12.2022
ölçüsü1,09 Mb.
#78106
1   ...   158   159   160   161   162   163   164   165   ...   227
3-kurslar uchun O‘quv-uslubiy majmua

Nutq texnikasi va uning o’ziga xosliklari. Pedagogik texnikaning tarkibiy qismlaridan biri o’qituvchining nutq malakalarini, ya’ni savodli gapirish, o’z nutqini chiroyli va tushunarli, ta’sirchan qilib bayon etish, o’z fikr va his-tuyg`ularini so’zda aniq ifodalash malakalarini egallashdan iborat.
O’qituvchining nutq madaniyatiga ega bo’lishi, to’g`ri nafas olishni ishlab chiqishi eng katta – eng asosiy qiymatdir. Og`zaki nutq mahoratini yuksaltirish, nafaqat hikoya va tushuntirish, balki urg`u berilgan so’z ham pedagogik ta’sir usullaridan yaxshiroq foydalanishga imkon yaratadi.
Pedagog o’zining ovozi va ko’rinishini boshqarishni bilishi, tashqi qiyofani, mimikani ushlab turishni bilishi zarur.
Men faqat “buyoqqa kel” so’zini 15-20 xilda gapira olganimdan, yuz, tashqi qiyofa va ovozni 20 xil ko’rinishda bera olganimdan so’nggina haqiqiy mahorat egasiga aylandim,- degan A.S. Makarenko.
O’qituvchining takomillashgan nutqqa ega bo’lishi - o’quv materiallarining o’quvchilar tomonidan puxta o’zlashtirilishini ta’minlash garovidir. O’quvchilar o’qituvchi nutqiga alohida e’tibor beradilar. Biror harf yoki tovush noto’g`ri aytilishi kulgiga sababchi bo’ladi. Bir xil ohangdagi nutq o’quvchilarni tez charchatadi.
Ayrim mutaxassislar tovush va uning tembri tug`ma xususiyat, deydilar, lekin hozirgi eksperimental fiziologiya tovush sifatining o’zgarishi mumkinligini tasdiqlaydi. Nutqning ifodali, sof bo’lishi ustida ishlash fikrlarning ravon bo’lishiga ta’sir qiladi. Nutq imo-ishora, mimika, harakat bilan birga sodir bo’ladi, uzluksiz o’zini tuta bilish ta’sirchan vositalarini tanlashga muvaffaqiyatli ravishda tuzatish kiritib borish imkonini beradi.
Bugungi kunda nutq texnikasi bo’yicha bir necha mashq komplekslari ishlab chiqilgan. Ular, asosan teatr pedagogikasi tajribasiga asoslangan bo’lib, so’zlashish paytida nafas olish, tovush hosil qilish va uni ma’noli ifodalash malakalarini takomillashtiradi, bu esa o’qituvchiga o’z so’zi mazmunini o’quvchilarga yanadi to’laqonli qilib yetkazishga imkon beradi.
Nafas olish organizmga hayot bag`ishlovchi fiziologik funktsiyani bajaradi. Shu bilan birga u nutq energiya bazasi bo’lib ham hisoblanadi. Nutq so’zlayotganda nafas olish – fonatsion nafas olish deyiladi (rengo-tovush). Kundalik hayotdagi nutq asosan dialog shaklida bo’ladi. Shuning uchun ham nafas olish ortiqcha qiyinchilik tug`dirmaydi. Dars davomida o’qituvchi juda ko’p gapiradi, yangi mavzuni tushuntiradi, ma’ruza o’qiydi. Nutq so’zlashda qaysi mushaklarning ishtirok etishiga qarab nafas olish 4 turga bo’linadi.
Yuqori nafas – yelkalarning ko’tarilib tushishi va ko’krak qafasining yuqori qismi ishtirokida hosil qilinadi. Bu bo’sh yuzaki nafas bo’lib, unda o’pkaning faqat yuqori qismi ishtirok etadi.
Ko’krak nafas - qovurg`alar o’rtasidagi mushaklar yordamida hosil bo’ladi. Bunda ko’proq nafasning ko’ndalang hajmi o’zgaradi. Diafragma ishtirokidagi nafas - ko’krak nafasning bo’ylama hajmini oshishi hisobiga vujudga keladi. Diafragma - qovurg`ali nafas, diafragmaning qisqarishi qovurg`alar oralig`idagi nafas mushaklari ishtirokida vujudga keladi.
Tovush – chiqarilayotgan havo hiqqildoqdan o’tishi paytida ovoz pardalarining tebranishi natijasida vujudga keladi. Tovush o’zining qo’yidagi xususiyatlari bilan xarakterlanadi:
Tovush kuchi - tovush apparati organlarining faol ishlashiga bog`liq. Chiqarilayotgan havo oqimining tovush tarqalishiga bo’lgan bosimi qancha katta bo’lsa, tovush ham shuncha kuchli bo’ladi.
Ammo, oddiy nafas olgandagi havo nutq uchun kamlik qiladi. Nutq so’zlayotganda nafas chiqarish, nafas olishga qaraganda ancha cho’ziqroq davom etadi. Ovoz nafas chiqarganda yuzaga keladi. Diafragmani, qorin muskullarini va qovurg`alararo muskullarni mustahkam qiluvchi maxsus mashqlar mavjud. Bularga yetgan joyda burun orqali chuqur nafas olish kiradi. Siz o’pkaning kichik bo’lakchalari nafasga to’lib kelayotganini, qorin muskullarining taranglashayotganini va pastki qovurg`alarning kengayayotganligini sezasiz. Xuddi shunday mashqni tik turgan holda bajarishga urinib ko’rish kerak. Ammo, iloji boricha havo o’pkaning pastki qismlarida bo’lishi zarur.
Ovoz – tomoqdan (o’pkadan) kelayotgan havoning ovoz paylari orqali o’tishida hosil bo’ladi va og`iz bo’shlig`i yordamida kuchayadi. Ovoz maxsus mashq qilinib turilmasa, ba’zan yo’qolib ketadi.
Ovoz apparati uch qismdan iborat:
1. Generator – ovoz generatsiyasi ovoz paylarida hosil bo’ladi, bunda og`iz bo’shlig`ining roli kam. Ovoz paylari shovqin va tonlarni farqlaydi.
2. Rezonator tizimi – bunda tomoq, halqum, burun bo’shlig`i, og`iz bo’shlig`i qatnashadi va ular ovozning kuchini (statikasini) va dinamikasini ta’minlaydi.
3. Energetika tizimi - o’pkadan kelayotgan kuchli nafasning miqdori va tezligini ta’minlaydi.
Pedagogning nutqi uchun avvalambor tovushning kuchi zarur. Bu o’pkadan kelayotgan nafasning kuchiga va tezligiga bog`liq.
Tovushning yuqoriligi – bu tovushni uzoqqa yetkaza olish va yuqori-pastligini boshqara olishdir.
Tovushning harakatchanligi va o’zgaruvchanligini tovushning mazmuniga, sharoitiga, tinglovchilarning kayfiyatiga qarab oson o’zgartira olish mumkin. Harakatchanligi esa past, o’rta, yuqori tiplarga bo’linadi.
Tovush parvozi – tovushning uzoq masofaga uzatilishi va qattiqligini sozlab olish.
Tovush ixchamligi va harakatchanligi uni mazmunga tinglovchi moslab o’zgartira olish imkoniyatini bildiradi.
Diapazon – tovush hajmi bo’lib, uning chegarasi eng yuqori va quyi ohang bilan belgilanadi. Diapazon qisqarishi nutqning bir ohanli bo’lib qolishiga sabab bo’ladi. Bir ohangda gapirish axborotni idrok qilishni susaytiradi, uyquni keltiradi.
Tembr – tovush rangdorligi, yorqinligi hamda uning yoqimliligi va alohidaligidir.
Diktsiya – aniq talaffuz qilish. Talaffuzning aniqligi o’qituvchi nutqining o’quvchilar tomonidan to’g`ri tushunilishini ta’minlaydi.
Ritm – bu ayrim so’z va bo’g`inlarning aytilishi muddati va to’xtash, nutq va ifodalarning navbat bilan o’z o’rnida ishlatilishini bildiradi. Ritm nutqning eng asosiy qismidir, chunki, nutq ohangi va to’xtamlar ham tinglovchilarga beixtiyor o’zgacha hissiy ta’sir ko’rsatadi. So’zlayotganda obrazga kirish, ovozni kerakli joyda pastlatish, ohista gapirish o’qituvchi mahoratiga bog`liq.
Ongli ravishda ovozni mashq qildirish uzoq, muntazam va individual davom etadi. Ko’p olimlar olib borgan tadqiqotlari shuni ko’rsatadiki, past ovoz o’quvchilar tomonidan yaxshi idrok etiladi. Past ovoz ularga yuqori ovozga nisbatan yoqadi. Yuqori ovoz o’quvchilarni ham, o’qituvchining o’zini ham tez charchatib qo’yadi. O’qituvchi kasb kasalliklarining 40,2 foizini ovoz kasalliklari tashkil etadi. Ovoz kasalligining sabablari: a) yuqori ovozda gapirish; b) ovoz apparatlaridan to’g`ri foydalanmaslik; v) ovoz gigiyenasiga amal qilmaslik; g) ovoz apparatining tug`ma kamchiliklaridir. Turli xil ovoz kasalliklarining oldini olish maqsadida ishdan so’ng pedagog 2-3 soat davomida kam va sekin gapirishi kerak. 3-4 soat dars berishdan so’ng bir soat ovoz apparatlariga dam berish kerak.
O’qituvchilar asabiylashmasligi, ayniqsa, ovqat yeyish kun tartibiga rioya qilishlari kerak. Masalan: achchiq, issiq, sovuq, spirtli ichimliklar ichish, chekish ovoz paydo bo’lish a’zolarining qizarishiga, yallig`lanishiga sabab bo’lishi mumkin.
Tomoqni qurib qolishidan saqlash uchun mutaxassislar soda va yod eritmasi bilan halqumni chayqab turishni tavsiya etadilar. Quyidagi maslahatlar ham o’qituvchilarga foydali:
1) bir xil tonda gapirish ovoz muskullarini charchatib qo’yadi. Agar har xil, ifodali belgilar bilan gapirilsa, ovoz apparatlari sog`lom bo’ladi;
2) bo’r-melning mayda changlari ovoz paylari uchun juda ham zararli, doimo doskani ho’l latta bilan artish kerak;
3) dars bergandan so’ng, agar havo sovuq bo’lsa, tez yurmaslik kerak. Chunki, sovuq havo xalqumni yallig`lantiradi.
O’quvchilarning o’qituvchi nutqini yaxshi idrok etishlari uchun o’qituvchi tovush, so’zlarni aniq va ifodali talaffuz qilishi kerak. Tovush, bo’g`in va so’zlarni to’g`ri talaffuz qilishda ovoz apparati: lablar, til, tish, jag`lar, tanglay, kichik til, halqum, ovoz paylari qatnashadi. Nutqdagi organik kamchiliklarni jarrohlik va logopedik uslublar bilan bartaraf etish mumkin.
Noorganik kamchiliklar esa: to’ng`illab gapirish, soqovlanish, duduqlanish, ba’zi bir tovushlarni talaffuz eta olmaslik, burunda gapirish, tez gapirish, chala gapirish.
Bularni bartaraf etish uchun nutq organlari harakatini artikulyatsiya gimnastikasi orqali mashq qildirish tavsiya etiladi. Bu ikki yo’l bilan amalga oshiriladi: a) nutq apparatlarini mashq qildirish, b) har bir unli va undosh tovushlarning to’g`ri artikulyatsiyasini mashq qilish.
Nutqning tezligi, alohida bo’g`inlarning va so’zlarning jaranglashi, shuningdek, nutq ritmidagi pauzalarga rioya qilish nutqning ritmini tashkil etadi. K.S.Stanislavskiyning ta’kidlashicha, intonatsiya va pauzaning o’zi, so’zdan ham ortiqroq eshituvchiga hissiy ta’sir etar ekan. Nutq tezligi o’qituvchining individual xususiyatlariga, nutq mazmuniga va muloqot vaziyatiga qarab o’zgaradi.
Pedagogik texnikani egallashning asosiy yo’llari: o’qituvchi rahbarligidagi mashg`ulotlar (pedagogik texnikani o’rganish) va mustaqil ishlash (kasbiy jihatdan o’z-o’zini tarbiyalash)dir.
Pedagog malakalarining individual-shaxsiy tusda ekanligini hisobga olib, pedagogik texnikani egallashda va uni takomillashtirishda kasbiy jihatdan o’z-o’zini tarbiyalash, ya’ni talabaning o’zida mohir o’qituvchiga xos shaxsiy fazilatlarni va kasbiy malakalarni shakllantirishga qaratilgan faoliyat yetakchi rol o’ynaydi, deb aytish mumkin.
Tashkiliy-metodik jihatdan pedagogik texnika mashg`ulotlari individual, guruh bilan yoki ketma-ketlikda o’tkazilishi mumkin. Masalan, zarur bilimlar ma’ruzalarda yoki tegishli adabiyotni mustaqil o’qishda egallanishi mumkin.
Avtomatlashtirishga doir ayrim oddiy harakatlar (to’g`ri artikulyatsiya, fonatsion nafas olish usullari, relaksatsiya usullari va shu kabilar) ketma-ket ko’rsatilish mumkin.
Pedagogik texnika malakalarini shakilantirishning boshlang`ich darajasiga qarab uni egallashning individual dasturi yetishmaydigan malakalarni shakllantirishga qaratilgan ayrim mashqlarni yoki mashqlarning to’liq majmuini o’z ichiga oladi.
Oliy o’quv yurtidagi kasbiy tayyorgarlik jarayonida pedagogik texnikani egallash o’qituvchiga o’zining kasb yo’nalishining boshlanishidayoq ko’pgina xatoliklarning oldini olishida, o’quvchilarga ta’lim-tarbiya berishning yuksak samaradorligiga erishishida yordam beradi.

Yüklə 1,09 Mb.

Dostları ilə paylaş:
1   ...   158   159   160   161   162   163   164   165   ...   227




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©azkurs.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

gir | qeydiyyatdan keç
    Ana səhifə


yükləyin