3-ma’ruza. Leksemaning semantik tarkibi. Leksik ma’no taraqqiyoti va semik tahlil rеjа

Ma’noning ko‘chishi
Ma’noning ko‘chishi- bir predmet (yoki hodisa) nomining keyinchalik boshqa predmet yoki hodisani anglatish xususiyatiga ega bo‘lishi. Bunday ko‘chish shu nom bilan atalayotgan ikki yoki undan ortiq predmet (hodisa) o‘rtasidagi aloqadorlikka asoslanadi. Masalan, nafas leksemasining bosh (to‘g‘ri) ma’nosi «o‘pkaga olinadigan va undan chiqariladigan havo»dir, ammo nafasingizni iliq qiling deganda nafas leksemasi «havo»ni emas, «gap»ni va «niyat»ni ifodalamoqda, chunki nafas olish va chiqarishsiz gap shakllanmaydi, gapsiz esa fikr-niyat ifodalanmaydi: nafas, gap, fikr-niyat orasidagi ana shu aloqa va bog‘lanish nafas leksemasining mazmun mundarijasidagi ma’no ko‘chishlariga sabab bo‘lgan.
Tilda ma’no ko‘chishining quyidagi turlari uchraydi: 1. M e t a f o r a y o‘ l i b i l a n ma’no ko‘chirilishi:

1. 
   ifodalanayotgan predmetlar (hodisalar) o‘rtasidagi shakliy o‘xshashlik asosida: burun («odamning burni»-bosh, leksik ma’no)- burun («choynakning burni»-hosila ma’no);
   
2. 
   ikkita belgi-xususiyat o‘rtasidagi nisbiy o‘xshashlik asosida: tez («oz vaqt ichida, darrov-bosh leksik ma’no»: majlis tez tugadi)- tez («darrov achchig‘lanadigan, jizzaki»-hosila ma’no: tez odam): cho‘qqi («tik narsalarning eng yuqori nuqtasi- bosh leksik ma’no: tog‘ cho‘qqisi»)- cho‘qqi («erishilgan yoki erishilishi mumkin bo‘lgan eng yuqori pag‘ona, daraja, ko‘rsatkich»-hosila ma’no: ilm-fan cho‘qqisi, baxt cho‘qqisi);
   

4. 
   narsa-predmetlarning u yoki bu qismlarini o‘rin nuqtayi nazaridan o‘xshatish asosida: bosh («tananing bo‘yindan yuqori qismi»-bosh leksik ma’no: odamning boshi)- bosh («tik narsalarning tepa qismi»-hosila ma’no: shamol bo‘lmasa daraxtning uchi qimirlamaydi);
   
5. 
   bajarilgan yoki bajariladigan ish-harakatlar o‘rtasidagi nisbiy o‘xshashlik asosida: urmoq («qo‘l yoki biror predmet vositasida zarba bermoq»-bosh leksik ma’no: Bektemir miltiq qo‘ndog‘i bilan uning peshonasiga bir urdi)- urmoq («tanqid qilmoq»-hosila ma’no: Ota-buvamni kovlab, gazetaga urib chiqishdi).
   

2. V a z i f a d a g i o‘ x sh a sh l i k a s o s i d a ma’noning ko‘chirilishi (funksional ko‘chirish); tomir (anat. «qon tomirlari»-bosh leksik ma’no)- tomir (biol. «o‘simlik tanasida suyuqlik va undagi erigan moddalar oqadigan to‘qima naychalar»-hosila ma’no). Tomir leksemasining semantik tarkibidagi bu ikki ma’no shu leksema bilan atalayotgan «qon tomirlari» va «o‘simlik tanasidagi to‘qima naychalar» bajarayotgan vazifasidagi o‘xshashlikka asoslangan: har ikki holatda ham ular (tomir va naychalar) tirik organizm uchun kerakli moddalarning butun tana va to‘qimalar bo‘ylab tarqalishi uchun xizmat qiladi.
Vazifadoshlik asosida ma’noning ko‘chirilishi o‘q (nayzaning o‘qi)- o‘q (miltiqning o‘qi)- o‘q (zambarakning o‘qi) kabi nomlanishlarda ham bor.
I z o h: Ba’zan ma’noning ko‘chirilishida metafora va funksiyadoshlik (vazifadoshlik) omillari birga qatnashadi: tish («odamning tishi») –tish («arraning tishi») kabi. Bunda odam tishlari va arra tishlari o‘rtasidagi shakliy-vazifaviy o‘xshashliklar ma’no ko‘chirilishiga olib kelgan; qanot («qushning qanoti») leksemasining ko‘chma ma’noga ega bo‘lishi (samolyotning qanotini ifodalashi) ham shakliy-vazifaviy o‘xshashlikka asoslangan.
3. M e t o n i m i y a y o‘ l i b i l a n ma’noning ko‘chirilishi (yunoncha:
metonimia-«qayta nomlash»). Bunday ko‘chirilishlar predmetlar yoki hodisalarning o‘zaro aloqadorligiga asoslanadi. Buning quyidagicha ko‘rinishlari bor:

1. 
   o‘simlikning nomi shu o‘simlik mevasidan yoki boshqa biror qismidan tayyorlangan mahsulotga ko‘chiriladi: muskat (uzumning bir navi)-muskat (shu uzum navidan tayyorlangan vino); choy (o‘simlikning bir turi)- choy (shu o‘simlikning barglaridan tayyorlangan ichimlik), qahva ( qahva daraxti)- qahva (shu daraxt mevasidan tayyorlangan ichimlik, kofe);
   
2. 
   zamon va makonda bir-birining bo‘lishini taqozo qilgan hamda birga qo‘llanadigan ikki (yoki bir necha) predmetlardan brining nomi ikkinchisiga ko‘chiriladi: bir piyola choy ichmoq (piyola o‘z ma’nosida) – bir piyola ichmoq (piyola- ko‘chma ma’noda);
   

4. 
   bir predmetning nomi shu predmetdagi boshqa bir predmet-voqelikka ko‘chiriladi: sinf («o‘quv xonasi»)- sinf («o‘quvchilar guruhi»), shahar («yirik aholi punkti») - shahar («shahar aholisi») kabi. Masalan, «Yangi yilni kutish bahonasida tunni bedor o‘tkazgan shahar tongni ko‘zda uyqu bilan kutib oldi» (T.M.);
   
5. 
   narsa nomi shu narsaga asoslangan o‘lchov birligiga nom bo‘lib ko‘chadi: kun (“quyosh”) - kun (“sutkaning yorug‘ qismi”); oy (“planeta”) - oy (“yilning o‘n ikkidan bir qismi”). Ba’zan buning aksi ham bo‘ladi: vaqt o‘lchovi nomi vaqtni o‘lchaydigan asbobga nom bo‘lib ko‘chadi: soat (“sutkaning yigirma to‘rtdan bir qismiga teng vaqt”) – soat (“vaqtni sutka davomida o‘lchab boradigan asbob”);
   
6. 
   belgining nomi shunday belgisi bor bo‘lgan narsaga (predmetga) ko‘chiriladi: ko‘k (rang nomi)- ko‘k (ko‘kat)- ko‘k (osmon); yupqa (qalinning aksi)- yupqa (taom nomi). Bunday ko‘chirilish leksik-semantik yo‘l bilan yangi so‘zning yasalishiga ham olib keladi. Qiyos qiling: ko‘k (1)-sifat, ko‘k (2)-ot, ko‘k (3)- ot; yupqa (1)- sifat, yupqa (2)- ot kabi. Demak, ko‘k (1), yupqa (1) sifatlaridan ko‘k (2), ko‘k (3) va yupqa (2) otlari yasalgan. Bunday yasalish dialektikaning miqdor o‘zgarishidan sifat o‘zgarishiga o‘tish qonuni asosida sodir bo‘ladi hamda polisemiya bilan so‘z yasalishi va omonimiya hodisalari o‘rtasida o‘ta murakkab munosabatlar borligidan dalolat beradi. Ularni maxsus tadqiq qilish o‘zbek tilshunosligining navbatdagi vazifalaridan biridir;
   
7. 
   asar muallifining nomi nutqda “asar” ma’nosida qo‘llangan bo‘lishi mumkin: Navoiyni o‘qidim, Oybekni o‘qiyapman kabi. Bunday paytlarda muallif nomi aytiladi-yu, uning asari (yoki asarlari) nazarda tutiladi, demak, bunda ham metonimiya bor, ammo u til metonimiyasi emas, nutq metonimiyasidir.
   

4. S i n e k d o x a y o‘ l i b i l a n ma’noning ko‘chirilishi (yunoncha:
synekdoche – “birga anglamoq”, “qo‘shib anglamoq” ). Bunday ko‘chirilish nomlanayotgan predmet yoki hodisalarning miqdor belgilariga tayanadi:

1. 
   butunning nomi qismga ko‘chiriladi: qo‘l (butun) – qo‘l (qism: “barmoq” ma’nosida. Besh qo‘l barobar emas.), bosh (butun) – bosh (qism: “miya”, “aqlxush” ma’nolarida, Tog‘ning ko‘rki tosh bilan, odamning ko‘rki bosh bilan);
   
2. 
   qismning nomi butunga ko‘chiriladi: olma (qism- “meva”) – olma (butun“meva daraxti”: olma gulladi); eshik (qism: “uyning eshigi”, “hovlining eshigi”) – eshik (butun: “uy”, “hovli”: Eshigimda juda ko‘p odam ishlagan.), tirnoq (qism) - tirnoq (butun: “bola”, “farzand”: Sizga og‘ir. Peshonangizga tirnoq bitmadi. Ko‘nglingiz yarim.); tuyoq (qism) – tuyoq (butun: “uy hayvoni”, “mol”. Nikolay zamonida ostonam tuyoq ko‘rmagan.)