3-maruza operasion tizimlar va ularning turlari. Elektron jadval muharrirlari. Ms excel dasturi. Multimediyaning asosiy tushunchalari. Audio va video axborotlar bilan ishlash asoslari. Taqdimot muharrirlari va ularda ishlash

yaratish, yozish 
va 
yeshitish 
uchun ishlatiladi. 
Tovushli yaratish rejimida plata xuddi 
musiqa asbobi kabi harakat qiladi. Tovushli 
plata 
yordamida 
yaratiladigan 
musiqa 
sintezlangan musiqa deyiladi. 

---

Tovushin yeshitish rejimida plata raqamli audiopleyerga o’xshab ishlab, u 
xotiradan o’qilgan raqamli signallarni analogli tovushli signallarga o’zgartiradi. 
Tovushli yozish rejimnda plata tovushli signallarni keyinchalik ularni 
kompyuter xotirasiga yozish uchun raqamlashni amalga oshiradi. 
Funksional jihatdan plata bir nechta modullarni o’z ichiga oladi: 
• tovushni yozish va yeshitish moduli; 
• tovushni sintezlovchi modul; 
• interfeyslar moduli. 
Tovushni yozish va yeshitish moduli tovushli raqamlash uchun uzluksiz-
raqamli o’zgartirgichni (URO’ teskari o’zgartirish uchun yesa raqamli-uzluksiz 
o’zgartirgichni (RUO’) ishlatadi. Ikkala holla ham tovush sifatiga 
o’zgartirgichlarning razryadliligi sezilarli ta’sir yetadi.
Tovush sintezatori moduli 
Tovush signalni sintezlash uchun ikki asosiy usul ishlatiladi: 
• chastotali modulyaciya yoki FM-sintez yordamida sintezlash; 
• to’lqinlar jadvali (Ware Table) yoki jadvalli WT-sintezdan foydalanib 
sintezlash. 
Tovushni FM-sintezlash operatorlar deb ataladigan maxsus tovush 
generatorlarini ishlatib amalga oshiriladi. Operatorda ikkita asosiy yelementni: 
fazali modulyator va yeguvchi generatorni ajratish mumkin. Fazali modulyator 
ovozning 
chastotasini 
(balandligini), 
yeguvchi 
generator 
yesa 
uning 
amikroprotsessorlitudasini (yaxshi yeshitilishini) aniqlaydi. 
Turli musiqa asboblarida signal amikroprotsessorlitudasi turlicha. Masalan, 
fortepyanoda istalgan klavishani bosganda signal amikroprotsessorlitudasi tez 
ortadi (attack), keyin birmuncha pasayadi (decay), bundan keyin nisbatan qisqa bir 
tekis uchastka (sustain) bo’ladi va nihoyat, amikroprotsessorlitudaning etarlicha 

---

syokin so’nishi (release) amalga oshadi. Signalning yuqorida aytilgan fazalari 
aynan shu yeguvchi generator bilan bajariladi, u bu fazalarning inglizcha 
atamalarining birinchi harflari bo’yicha ko’pincha ADSR generatori deb ataladi. 
Umumiy holda, bir asbobning tovushini yeshitib ko’rish uchun ikkita 
operator etarli: 
— birinchisi tashuvchi chastotaning tebranishini, ya’ni asosiy tovushni 
generaciyalaydi; 
— ikkinchisi — modulyaciyalovchi chastotani, ya’ni obertonni 
generaciyalaydi. 
Lekin zamonaviy tovush platalari bir nechta tovushlarni amalga oshirishga 
qodirdir, masalan, 18 ta operatorli sintezator 9 ta turli xil tovushni o’ziga 
o’xshatishi mumkin. To’g’ri, ko’pchilik 16 razryadli tovush platalari 4 operatorli 
sintezatorni (masalan,Yamaha OPL 3) ishlatadi. 
FM usul bilan sintezlangan tovush odatda qandaydir «metall» tusga yega, 
ya’ni haqiqiy musiqa asbobining tovushiga o’xshamaydi. 
WT-sintez yuqori sifatliroq yeshitilishni ta’minlaydi. Bu sintezning asosida 
oldindan yozilgan va xotirada saqlanayotgan musiqa asboblarining yangrash 
namunalari (MIDI fayllar) yotadi. 
Bu tipdagi sintezatorlar (masalan Yamaha OPL 4) DYeQQ ga «tiqilgan» 
platadagi yoki shaxsiy kompyuter diskida saqlanayotgan musiqa asboblarining 
yangrash namunalarini manipulyaciya qilish yo’li bilan musiqa yaratadi. YAxshi 
tovush platalari 8 Mbaytgacha termalarni saqlash va ishlatish imkonini beradi. 
Diskdan yuklanadigan termalarni ishlatishda yaxshi plata 1 Mbaytdan kam 
bo’lmagan sig’imli TeYeQQ ga yega bo’lishi kerak. Ishlatiladigan MIDI fayllar 
to’plamini (massivini) ko’paytirishga imkon beradigan jadvalli kengaytirgichlar 
ham chikarilmoqda. 

---

Interfeyslar moduli o’z ichiga musiqa asboblari interfeysini, odatda MIDI 
(Musical Instrument Digital Interface) ni va tovushni mos formatda yeshitib 
ko’rish vositalarini oladi. Bundan tashqari, unga bitta yoki bir nechta CD-ROM 
diskovodlarining interfeyslari kirishi mumkin. Bu model orqali CD-ROM ni 
ishlatish, modem orqali so’zlash va o’zining shaxsiy kompyuter musiqasini amalga 
oshirish mumkin. 
Ko’pchilik tovush platalarining tarkibiga aytib o’tilgan uchta moduldan 
tashqari quyidagilar kiradi: 
• turli xil manbalarning signalini aralashtirish qurilmasi — miksher; 
aralashtiriladigan signallarning amikroprotsessorlitudasini boshqarish odatda 
dasturli usul bilan bajariladi; 
• modem yoki o’yin portlari; oxirgisi kompyuter o’yinlarini yuqori sifatli 
tovush bilan jur bo’lishini ta’minlaydi; 
• balandlikni rostlovchilya signal quvvatini kuchaytirgich (bunday platalar ikki 
chiqishga yega: chiziqli kuchaytirgichgacha va oxirgi 1 kuchaytirgichdan keyin). 
Hozir katta miqdordagi juda turli xil tovush kartalari va MIDI fayllarining 
kengaytirgichlari ishlab chiqarilmoqda. Zamonaviy sifatli tovush platalari Basic 
General MIDI standartiga mos bo’lib, bu standart 128 ta asbobni va ko’p tovushli 
ishlatishni — kamida bir vaqtning o’zida 16 ta kanalni qo’llashni ko’zda tutadi. 
Biror platani bir ma’noda tavsiya yetish mumkin yemas, lekin «Kompyuter press» 
jurnali taxririyati tomonidan o’tkazilgan 12 ta tovush kartalarini va 4 ta jadvalli 
kengaytirgichlarni testlash natijalari bo’yicha (Kompyuter Press, 1997 i., N 3, 207 
bet) quyidagi xulosalar qilingan: 
• qimmat bo’lmagan bir platali tovush kartalari orasida Aztech firmasining 
Sound Galaxy Waverider kartasi ye’tiborga loyiqdir; 
• talabchanroq musiqachilarga istalgan 16 bit platali DB50XG kengaytirgichi, 
masalan, Sound Blaster Value tavsiya yetiladi; 

---

• yangrash sifatini alohida kadrlovchilar uchun — Turtle Beath
Akustik tizimlar
Akustik tizimlar (kolonkalar) multimedia tizimining majburiy bo’lmagan, 
lekin borligi ma’qo’l bo’lgan tashaxsiy kompyuteril yetuvchisidir, ularni 
ishlatganda tovushli axborotni qabul qilish birmuncha yaxshilanadi. 
Kompuyuterli akustik tizimlar, odatda, maxsus Hi-Fi tizimlaridan 
pastroqdir, lekin yeshitib ko’rish sifati ularda etarlicha yaxshidir. 
Akustik tizimlar 
passiv 
va 
aktiv 
bo’ladi. 
Passiv akustik tizimlar sozlangan kuchaytirgichga (odatda 4 vattli, har bir 
kanalga 2 vattdan) va yaxshi yeshitilishli rostlagichga yega bo’lgan tovush 
platalariga ulanishi mumkin. 
Aktiv akustik tizimlar kuchaytirgich bilan jixozlangan va tovush platasining 
chiziqli chiqishiga ham, uning kuchaytirgichining chiqishiga ham ulanishi 
mumkin. Kolonkaga sozlangan kuchaytirgich uchun tok manbai ichki 
akkumulyator yoki ta’minot bloki bo’lishi mumkin, ular o’z navbatida ham ichki, 
ham tashqi bo’lishi mumkin. Yaxshi yeshitilishli rostlagichdan tashqari, aktiv 
kolonkalar, odatda, 3 qutbli yekvalayzerga yegadir. 
Shuni hisobga olish kerakki, tovush platasining chiziqli chiqishiga maishiy 
audiokomikroprotsessorleks kuchaytirgichining chiziqdi kirishi ulanishi mumkin. 
Videotexnaologiyani ta’minlovchi kompyuter vositalari 
Videoaxborot bilan ishlash uchun funkcional jihatdan rang-barang jixozlarga 
yega bo’lish kerak.