3-mavzu: IX-XIII asrlarda O‘zbekiston madaniyati va san’ati (2 soat) Reja

Mahmud Koshg‘ariy,
Yusuf Xos Hojib, 
Burhoniddin Rabg‘uziy, Ahmad Yugnakiy 
kabi turkiyzabon adiblarning xizmati benazir bo‘ldi. 
Mahmud Koshg‘ariy
(XI asr) 
Mahmud Koshg‘ariy ibn Husayn ibn Muhammad – turkshunoslik ilmining asoschisi, 
filolog olim. Ijtimoiy kelib chiqishi jihatidan qoraxoniylar sulolasiga mansub. Otasi Xusayn ibn 
Muhammad o‘sha davrdagi Baregan shahrining amiri bo‘lgan. Koshg‘ariy boshlang‘ich 
ma’lumotni o‘z qishlog‘ida, yuqori ma’lumotni Koshg‘ar madrasalarila olgan, arab, fors, turkiy 
kabi 7 – 8 tilni puxta egallagan. So‘ng u Buxoro, Samarqand, Marv, Nishopur shaharlarida 
bilimini oshirgan. 1056 – 1057-yillarda mamlakatdagi ichki nizolar natijasida olim o‘z vatanini 
tark etib, 15-yil davomida atrofdagi qardosh xalqlar orasida yurishga majbur bo‘lgan. Shu 
yillarda u turkiy xalqlar yashaydigan o‘lkalarni kezib, bu erlardagi turkiy qabila va urug‘lar, 
ularning kelib chiqishi va nomlanishi, joylashish o‘rinlari, urf – odatlari, ayniqsa, til 
xususiyatlarini sinchiklab o‘rganadi. So‘ng Bag‘dodga borib, ancha vaqt shu shaharda ijod 
qilgan, xususan, 1072-yil (ba’zi manbalarda – 1074-yil va undan ham keyin) dunyoga mashhur 
asari «Devonu lug‘otit turk» («Turkiy so‘zlar devoni»)ni yozib bitiradi va uni xalifa Muqta’diy 
(1075 – 1094)ga bag‘ishlaydi. «Devonu lug‘otit – turk» muqaddima va lug‘at qismlardan iborat. 
Mahmud Koshg‘ariy mazkur asariga o‘zi tuzgan dunyo xaritasini ilova qiladi.
Yusuf Xos Hojib 
(taxm. 1020/21, Bolosog‘un – ?) 

---

3 
Yusuf Xos Hojib
(asl ismi Yusuf) – turkigo‘y shoir, mutafakkir, davlat arbobi. 
«Qutadg‘u bilig» dostoni muallifi. Uning hayoti va faoliyati haqida ma’lumotlar beruvchi 
yagona manba ham «Qutadg‘u bilig» kitobidir. Ushbu kitobga ko‘ra, u zamonasining barcha 
asosiy ilmlarini atroflicha Urgangan, arab va fors tillarini mukammal bilgan. Mahmud 
Koshg‘ariy kabi turkiy tilning mavqeini oshirish, uning madaniy – adabiy hayotdan o‘ziga 
munosib o‘rin egallashi uchun kurashgan. 
Yusuf Xos Hojibning «Qutadg‘u bilig» («Saodatga yo‘llovchi bilim», 1069 – 1070) asari 
islomiy turkiy adabiyotni boshlabgina bermay, uni yangi taraqqiyot bosqichiga ham ko‘tardi. U 
nafaqat turkiy halqlar adabiyoti an’analari, balki qardosh xalqlar, jumladan, forsiy adabiyot 
tajribalarini ham ijodiy o‘zlashtirgan holda yaratilgan. «Shohnoma» kabi mutaqorib vaznida 
yozilgan va «Turkiy Shohnoma» nomi bilan shuhrat qozongan (73 bob, 6520 bayt va 
to‘rtliklardan iborat).