3-mavzu: mexanik ishlov berilgan yuza sifati

3.4 Yuza g’adir – budurligiga ta’sir etuvchi omillar

Mexanik ishlov berilgan yuzani g’adir – budurligiga ta’sir etuvchi barcha turli – tuman omillarni uch asosiy guruhga bo’lish mumkin:

• 
  kesish jarayoni geometriyasi bilan bog’liq geometrik sabablar;
  
• 
  ishlov berilgan materlalni plastik va elastik deformatsiyalanishi;
  
• 
  ishlov berilayotgan yuzaga nisbatan kesuvchi asbobni titrashini paydo bo’lishi.
  

Geometrik sabablarga - notekisliklarni paydo bo’lishini kesuvchi qirralar shakli va harakat trayektoriyasini ishlov berilayotgan yuzaga tushirilishi bilan izohlanadi. Geometrik nuqtai–nazardan notekisliklarni kattaligi, shakli va o’zaro joylashuvi kesuvchi qirralarni shakli va holati va kesish tartiblarini kesuvchi tig’ini ishlov berilayotgan yuzaga nisbatan harakat trayektoriyasini o’zgarishiga ta’sir ko’rsatuvchi elementlari bilan aniqlanadi.
Tayyorlamani bir aylanishida keskich surish kattaligiga siljiydi (mm/ayl) va 1 holatdan 2-chisiga o’tadi (a). bunda ishlov berilgan yuzada keskich bilan olib tashlanmagan ma’lum metall qismi qoladi va qoldiq notekislik “m” hosil bo’ladi. Ko’rinib turibdiki, yuza notekisliklarini shakli va kattaligi surish S₁ va kesuvchi asbob shakli bilan aniqlanadi (3.8 – rasm).

^Rz

^Rz Rz

3.8 – rasm. G’adir-budurlik hosil bo’lishini geometrik sabablari Masalan, surish qiymatini S₂ gacha kamaytirilganda notekislik balandiigi R_z
kamayadi (b). Rejadagi burchaklar  va ₁ ni o’zgarishi nafaqat balandiikka, balki yuza shakliga ham ta’sir ko’rsatadi (v). Cho’qqisi dumaloqlashtirilgan keskichlarni
qo’llash yuza notekisligini kamaytiradi (d). Dumaloqlashtirish radiusini kattalashtirish g’adir-budurlik balandiigi R_z ni kamaytiradi.
Tokarlashda g’adir-budurlikni hosil bo’lishini geometrik nuqtai-nazardan yuqoridagidek R_z notekisliklarni surish qiymati Sva keskich uchidagi dumaloqlashtirish radiusi r ga bog’liq holda aniqlash taklif etilgan, ya’ni:
_𝑆2
𝑅₂ = _8𝑟
Kesuvchi asbobni tayyorlashda va u o’tmaslashib qolganda asbobni kesuvchi qirrasida notekisliklar va o’yiqchalar hosil bo’lib, ular ma’lum tarzda ishlov berilgan yuza g’adir-budurligini oshiradi. Asbob tigini notekisligini ishlov berilgan yuza g’adir-budurligiga ta’siri ayniqsa kichik surishlar bilan nafis tokarlashda, tig’ notekisligi R_z kattaligi bilan yaqin teng bo’lganda, ayniqsa sezilarli bo’ladi.
Kesuvchi asbob o’tmaslashib qolganda va unda o’yiqchalar paydo bo’lganda ishlov berilgan yuza g’adir – budurligi tokarlashda – 50-60%, frezerlashda - 30- 115%, parmalashda – 30-40% va razvyortkalashda – 20-30% ortadi.
Ishlov berilgan yuza g’adir-budurligini oshishiga, shuningdek kesish tig’ini dumaloqlashtirish radiusini oshishi ham sabab bo’ladi, u metall yuzasidan deformatsiyalanishini oshiradi va natijada yuza g’adir-budurligi ham ortadi. Yuqoridagi salbiy sabablarini yo’qotish uchun asbob sifatli va o’z vaqtida qayta charxlanishi kerak.