3-mavzu. Rivojlanish falsafasi Reja
Yüklə 0,71 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
3-mavzu. Rivojlanish falsafasi Reja: 1. Shakllanish, o‘zgarish, rivojlanish va taraqqiyot tushunchalarining o‘zaro aloqasi va farqi. 2. Rivojlanishning umumiy qonunlari va kategoriyalari 3. Falsafa tarixida kategoriyalarga turli munosabatlar. 4. Metodlarning tasnifi: fan va falsafa metodlari. Tayanch tushunchalar: Harakat, progrez, regrez, qonun, ayniyat qonuni, tafovud qonuni, qarama-qarshilik birligi qonuni, inkorni-inkor qonuni, kategoriya, yakkalik, xususiylik, umumiylik, sistema, struktura, element, mazmun va shakl, mohiyat va hodisa, imkoniyat-voqelik, bahona va shart, sabab va oqibat, metod, metodika, metodologiya, dialektika, metafizika, sofistika, eklektika, sinergetika. 1. Shakllanish, o‘zgarish, rivojlanish va taraqqiyot tushunchalarining o‘zaro aloqasi va farqi. Falsafiy ma’noda «tamoyil»(prinsip) tushunchasi fundamental qoida, birinchi asosni, biron-bir konsepsiya yoki nazariyaning eng muhim asosini anglatadi. Falsafiy nazariya sifatidagi dialektikaga tamoyillar yaxlit tus beradi, uning qonunlari va kategoriyalarini izchil tizimga soladi. Dialektikaning hozirgi konsepsiyalarida umumiy aloqadorlik va rivojlanish, tarixiylik, sababiylik, tizimlilik kabi tamoyillar muhim rol o‘ynaydi.Ыuyida bu tamoyilla bilan tanishamiz. Umumiy aloqadorlik tamoyili. Dunyo o‘ta rang-barang. Har bir ob’ekt ko‘p sonli xossalarga ega bo‘lib, ular boshqa ob’ektlar bilan o‘zaro aloqa jarayonida namoyon bo‘ladi. Boshqacha qilib aytganda, har qanday tuzilma boshqa tuzilmalar bilan aloqaga kirishish orqali namoyon bo‘ladi. Shunday qilib, har bir ob’ekt o‘zga ob’ektlar bilan qonuniy bog‘lanadi va bu ob’ektlar bilan o‘zaro ta’sirga kirishish jarayonida ishtirok etadi. Aloqa. Falsafada aloqa deganda makon yo vaqtda bir-biridan muayyan masofada uzoqlikda joylashgan ikki yoki bir necha hodisa yoki ob’ektning o‘zaro aloqa jarayoni tushuniladi. Aloqalarning universalligi ularning tiplari va turlarining rang-barangligida namoyon bo‘ladi. O‘zaro aloqa. Real voqelikda har bir muayyan ob’ekt ko‘p sonli sababiy zanjirlarning murakkab «tuguni» hisoblanadi. U boshqa ob’ektlardan ta’sirlanish bilan bir vaqtda o‘zi ham ularga aks (reaktiv) ta’sir ko‘rsatadi. «Tashqi» va «ichki» sababiy zanjirlar unda uyg‘unlashadi, kesishadi va tarmoqlanadi. Ular bir-biri bilan o‘zaro aloqaga kirishadi va bu o‘zaro aloqa ob’ektda yuz beruvchi barcha jarayonlarning negiziga aylanadi. Aloqa uchun asos. Aloqa, aloqa uchun asos va aloqa shart-sharoitlari tushunchalarini farqlash lozim. Aloqa yuzaga kelishiga imkoniyat yaratuvchi ayrim xossa, belgi yoki munosabat aloqa uchun asos bo‘ladi. Asosning mavjudligi aloqa o‘rnatish uchun zarur, lekin etarli emas, chunki uning o‘rnatilishi doim emas, balki muayyan sharoitdagina yuz beradi. Shart-sharoitlar – bu avvalo predmet mavjud bo‘lgan muhitdir. U aloqa o‘rnatish uchun qulay yoki noqulay bo‘lishi mumkin. Shart-sharoitlar o‘z holicha aloqa o‘rnatish omili bo‘lishi mumkin emas, ular faqat aloqa yuzaga kelishiga ko‘maklashadi yoki monelik qiladi. Munosabat. Aloqa tushunchasi o‘zaro aloqa, harakat, munosabat tushunchalari orqali yoritiladi. «Hozirgi zamon falsafa lug‘ati»da1 munosabat tushunchasi «narsalarning o‘zaro mavjudlik usuli, ularda yashirin xossalarning namoyon bo‘lish omili» sifatida ta’riflangan. Xullas, munosabat, bir tomondan, narsalarning o‘zaro aloqasini, boshqa tomondan esa – ularning alohida-alohida mavjudligini nazarda tutadi. O‘zaro ta’sir. Narsalar bir-biriga ta’sir ko‘rsatishi natijasida yuzaga keladigan va ular bir-birini o‘zgartirishiga sabab bo‘ladigan aloqa. Ya’ni, o‘zaro ta’sir narsalarning o‘zaro aloqadorligini, ular bir-biriga ta’sir ko‘rsatishi va bir-birini o‘zgartirishini anglatadi. O‘zgarishlar o‘z xususiyati va yo‘nalishiga ko‘ra tartibsiz o‘zgarishlar, aylanma harakatlar, jismlarning makonda bir joydan boshqa joyga mexanik ko‘chishida namoyon bo‘lishi mumkin. Rivojlanish o‘zgarishning alohida tipi hisoblanadi. Dialektika kategoriyalari umumiy aloqalarning o‘zgarish va rivojlanish manbai sifatidagi tavsifini to‘ldiradi, harakatlanayotgan, tadrijiy rivojlanayotgan dunyoning keng manzarasini yaratish imkonini beradi. Biron-bir aloqalar va o‘zaro ta’sirlarsiz mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lgan ob’ektlar amalda mavjud emas. Aloqalarning tasnifi va xususiyati Aloqalarning asosiy turlari Aloqalarnnig xususiyatlari Materiyaning asosiy turlariga va uning harakat shakllariga xos bo‘lgan aloqalar Materiya mavjudligining asosiy shakllariga xos bo‘lgan aloqalar Qonun, hodisani belgilaydigan aloqalar Qonun, hodisani belgilamay digan aloqalar Ijtimoiy Moddiy- energetik Makonga doir Ichki Tashqi Biologik Vaqtga doir Muhim Ahamiyatsi z Kimyoviy Strukturaviy Zaruriy Tasodifiy Fizik Informatsion Genetik Barqaror Beqaror Mexanik Sababiy Umumiy Yakka Funksional Aloqalar quyidagi jihatlar bilan tavsiflanadi. Aloqalarning bunday shakllari qatoriga ichki va tashqi aloqalar; muhim va ahamiyatsiz bog‘lanishlar; zaruriy va tasodifiy bog‘lanishlar; barqaror va beqaror aloqalar; umumiy va yakka aloqalar kiradi. 1 Қаранг: Современный философский словарь / Под ред. В.Е.Кемерова. – М.: 2004. – С.497. Rivojlanishda bu aloqalarning roli bir xil emas: ularning ayrimlari yordamida predmet o‘z tabiatini ro‘yobga chiqaradi, ya’ni ular bosh rolni o‘ynaydi, boshqa aloqalar esa ikkinchi darajali ahamiyat kasb etadi. Tarixiylik tamoyili. Har qanday, narsa, jarayon mavjudligi paydo bo‘lish, rivojlanish va yo‘qolish bosqichlarida namoyon bo‘ladi. Masalan Er taxminan 6 milliard yil ilgari issiq gazsimon tumanlikdan paydo bo‘lib, hozirgi holatiga etgan. Ayni paytda olimlar qachonlardir Erning sovib, oysimon, sovuq planetaga aylanishini e’tirof etganlar. Materialistlar tarixiylik tamoyilini “olamning moddiy birligi haqidagi monistik tamoyilga” mosligi uchun reallikning barcha sohalarida mavjud deb hisoblaydilar. Shuni alohida ta’kidlash lozimki, tarixiylikni mutloqlashtirish to‘g‘ri emas. Chunki, ilgari Oy oddiy planeta bo‘lgan, hozir esa sovuq kosmik jism, qutb yulduzining konfiguratsiyasi 50 ming yil ilgari hozirgidan boshqacha bo‘lgan, insonning jismoniy tipi 40-50 ming yil ilgari to‘liq shakllangan. Bunda tarixiylik to‘liq namoyon bo‘layotgandek. Biroq, aslida, tabiat, materiya abadiy, biz uning faqat muayyan fragmentlarini, tabiat fragmentlarining tarixini qo‘ramiz xolos. Shuning uchun tarixiylik tamoyili haqida emas, balki evolyusiya tamoyili haqida gapirish to‘g‘riroq bo‘ladi. Tarixiylik tamoyilining shakllari turlicha. Tarixiyliknnig ijtimoiy jihati ijtimoiy tarixning qonuniyatligi, uning taraqqiyoti qaytarilmas ekanligidan dalolatdir. Yangi ijtimoiy tuzilma va tizimlarning paydo bo‘lishi muqarrar. Ijtimoiy hayotni o‘rganishda tarixiylik tamoyili g‘oyasi Ibn Xaldun, ar-Roziy, Gegel ijodida aks etgan. Metodologik jihatdan tarixiylik tamoyili jamiyat taraqqiyotining u yoki bu bosqichidagi yaxlitlikni, rivojlanishning istiqbollarini baholash imkonini beradi. Masalan, O‘zbekiston mustaqillikning dastlabki yillaridayoq ta’lim sohasida islohotlarni amalga oshirdi. Bu ta’lim tizimining ilgarigi holatidan butunlay yangi holatga o‘tishini ta’minladi. Mulk sohasidagi islohotlar esa kishilarning mulkka ongli munosabatini shakllantirishga zamin tayyorladi. Jamiyatning tarixiy rivojlanishida va tarixiylik tamoyilining amal qilishida tarixiy taraqqiyotni bilish yoki bilmaslik muhim ahamiyat kasb qiladi. Zero, bilish orqali yangi jamiyatning nazariy asoslari yaratiladi, bilmaslik esa ko‘r ko‘rona faoliyat natijasida jamiyatni navbatdagi boshi berk ko‘chaga olib kiradi. Sababiyat tamoyili. Sababiyat aloqalarning genetik tipi, zero unda bir hodisa muqarrar yangi bir hodisani yaratadi. Yangi sifatning paydo bo‘lishi sababga ega. Masalan, O‘zbekistonda mudofaa sohasidagi islohotlar ilgarigi mudofaa xizmatining hozirgi davr talablariga javob bermasligi davlat manfaatlariga mos emasligi bilan belgilanadi. Tizimlilik tamoyili. Tizimlilik tamoyili va u bilan bog‘liq tizimli yondoshuv o‘zida dialektika nazariyasining kompleks g‘oyalarini mujassamlashtirgan hozirgi zamon fani va amaliyotida muhim metodologik ahamiyat kasb qiladi. Tizimlilik tamoyilining asosiy omili yaxlitlik tamoyilidir. Bu ob’ektlarni ikki yoqlama: bir tomondan ob’ektlarning muhit bilan mutanosibligi, ikkinchi tomondan tizim elementlari, xossalari va funksiyalarining butun doirasida ichki bo‘linishi nuqtai nazaridan o‘rganishni talab qiladi. Bunda butunning xossalari uning elementlarini nazarda tutadi va aksincha. Tizimning yaxlitligi haqidagi tasavvurlar aloqa orqali konkretlashtiriladi. Yüklə 0,71 Mb. Dostları ilə paylaş:
|