3-mavzu. Rivojlanish falsafasi Reja

Imkoniyat va voqelik. Imkoniyat va voqelik kategoriyalarida borliqning 
o‘zgaruvchanligi, dinamikasi, uning o‘zgarish tendensiyalari o‘z aksini topadi. 
Imkoniyat rivojlanishning ob’ektiv tendensiyalarini aks ettiradi, u qonuniyat, 
zaruriyatga, o‘zgarayotgan narsaning muhim tomonlariga muvofiq yuzaga keladi.
Imkoniyat-narsaning uning tugallanmagan, potensial rivojlanishidagi ob’ektiv 
mavjud bo‘lgan va ichdan belgilangan holatini aks ettiruvchi falsafiy tushuncha. 
Har bir vaziyatda imkoniyatlarning muayyan to‘plami mavjud bo‘lib, ulardan biri 
amalga oshgani boshqalari chetda qolganini anglatadi. Imkoniyatlarning «kurashi» 
va amalga oshish xususiyatiga ichdan zarur tendensiyalarga nisbatan tasodifiy 
hisoblangan sharoitlar o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Shu sababli voqelik doim ichki va 
tashqi, mohiyat va hodisa, zaruriyat va tasodifning dialektik birligidan iborat 
bo‘ladi. Ijtimoiy rivojlanish va tabiatning o‘zgarishi sohasida imkoniyatning 
voqelikka aylanishi kishilarning ongli yo‘l tanlashi va faoliyati bilan tartibga 
solinadi.
Ammo imkoniyat qanday ob’ektiv asoslarga ega bo‘lsa, imkonsizlik ham shunday 
ob’ektiv asoslarga egadir. Imkonsizlik – ikoniyatga zid tushuncha. Imkonsizlik 
tushunchasi ikki xil ma’no kasb etadi. Birinchisi – predmetning tabiatiga mos 
13
Гоббс Т. О теле // Избр. произв.: в 2 т. Т. 1. -М.: – С.158 - 159. 
14
Гольбах. Здравый смысл // Избр. антирелигиозные произведения: в 2 т. Т. 1. -М.: –С. 35.

---

kelmaydigan narsa bo‘lishi mumkin emas. Masalan, arpa urug‘idan bodring 
etishtirish mumkin emas. Imkonsizlik tushunchasining boshqa bir ma’nosi 
imkoniyat va zaruriyat kategoriyalarining munosabatlari bilan bog‘liq. Zaruriyat va 
imkoniyat – bir zanjir bo‘g‘inlari: rivojlanayotgan predmet zaruriyati uning boshqa 
bir holati bo‘lishi mumkinligini belgilaydi. Ammo predmetning rivojlanishida, 
odatda, ko‘p sonli muqobil imkoniyatlar mavjud bo‘lgani bois, ulardan birini 
tanlash zaruriy hisoblanmaydi. Bir imkoniyatning ro‘yobga chiqishi qolgan 
imkoniyatlarni ro‘yobga chiqarish imkonini bermaydi. Tuzatib bo‘lmaydigan 
oqibatlarga olib kelgan qabul qilgan qarori, o‘ylamasdan sodir etgan qilmishidan 
afsus chekmagan odam topilmasa kerak. Ba’zan imkonsizlik boy berilgan 
imkoniyat tarzida mavjud bo‘ladi. Bu holda imkoniyat imkonsiz bo‘lmagan narsa 
sifatida va ayni vaqtda zarur bo‘lmagan narsa sifatida namoyon bo‘ladi.
Voqelik – amalga oshgan, aktuallashgan borliqni tavsiflovchi falsafiy kategoriya: 
voqelik amalga oshgan imkoniyat hisoblanadi.
Voqelik tushunchasi ikki ma’noda ishlatiladi. Birinchidan, voqelik – bu mavjud 
borliq, biz yashayotgan dunyo, uning ongimizdagi in’ikosidir. Voqelik tushunchasi 
ayrim predmetning borlig‘iga ham tegishlidir. Bu ma’noda u ob’ektning holatini 
tavsiflovchi mazkur lahzadir. Ikkinchidan, voqelik ro‘yobga chiqqan imkoniyat 
sifatida tavsiflanadi. Bu ma’noda voqelik tushunchasi imkoniyat kategoriyasining 
nisbatdoshi hisoblanadi. Ular bir-biriga o‘tuvchi qarama-qarshiliklardir. Imkoniyat 
potensial, voqelik esa aktualdir. Imkoniyat – abstrakt va mazmun jihatidan 
qashshoq tushuncha. Voqelik – muayyan va mazmunan boy tushuncha, chunki u 
ko‘p sonli xossalar, individual betakror jihatlarni o‘z ichiga oladi.
Har bir predmet ko‘p sonli aloqalar yuzaga kelishiga zamin yaratuvchi muayyan 
muhitda mavjud bo‘ladi. Shu sababli muhim yoki ikkinchi darajali, tasodifiy yoki 
zaruriy bo‘lishi mumkin bo‘lgan ko‘p sonli imkoniyatlar mavjuddir. 
Imkoniyatning ro‘yobga chiqishida ichki va zaruriy aloqalar muhim rol o‘ynaydi, 
ammo uning ro‘yobga chiqish shartlari, garchi ular tasodifiy xususiyatga ega 
bo‘lsa-da, rivojlanish jarayoniga sezilarli darajada, ba’zan hal qiluvchi ta’sir 
ko‘rsatadi. Ayni shu sababli voqelik ham zaruriy va tasodifiyning birligi 
hisoblanadi.