3-mavzu. Rivojlanish falsafasi Reja

4. Metodlarning tasnifi: fan va falsafa metodlari. 
 
 

---

Metod (yunon. metods — usul) keng ma’noda yo‘l, ijodiy faoliyatning har qanday 
shakli kabi ma’nolarni anglatadi.
Fan metodologiyasi uning strukturasi, taraqqiyoti, ilmiy tadqiqot vositalari va 
usullari, uning natijalarini asoslash yo‘llari, bilimni tajribaga tatbiq qilish 
mexanizmlari va shakllarini o‘rganadi. Metodologiya metodlar yigindisi va faoliyat 
turi haqidagi ta’limotdir. 
Metod muammosi doimo falsafiy va ilmiy olamning diqqat markazida bo‘lgan. 
Ayniqsa, hozirgi davrda metodologiyadan turli yo‘nalish va oqimlar, jumladan, 
fan, falsafa, fenomenologiya, strukturalizm va poststrukturalizm, postpozitivizm va 
shu kabilarda keng ko‘lamda foydalanilmokda. Ijtimoiy metodologiya hozirgi 
zamon germenevtikasida mavzularni tahlil qilish nazariyasi va falsafiy 
konsepsiyalarni o‘rganishda qo‘llanilmoqsa. 
Metod u yoki bu shaklda ma’lum qoida, tartib, usul, harakat va bilim 
mezonlarining yig‘indisi hamdir. U tamoyillar, talablar tizimi bo‘lib, sub’ektni 
aniq vazifani bajarishga, faoliyatning shu sohasida ma’lum natijalarga erishish sari 
yo‘naltiradi. U haqiqatni izlashda vaqt, kuchni tejaydi, maqsadga eng yaqin va 
oson yo‘l bilan etishishga yordam beradi. 
Har qanday metod ma’lum nazariya asosida yaratiladi va tadqiqotning zaruriy 
sharti sifatida namoyon bo‘ladi. Har bir metodning samaradorligi uning chuqur 
mazmun va mohiyatga egaligi, nazariyaning fundamentalligi bilan asoslanadi. O‘z 
navbatida, metod mazmuni kengayib boradi, ya’ni bilimning chuqurlashishi va 
kengayishi, tajribaga tatbiq etilishi bilan metodning ko‘lami ham o‘zgaradi. 
Fan metodlarining guruhlarga bo‘linishi bir nechta asoslarga ega. Bilish jarayonida 
uning roli va o‘rni nuqtai nazaridan: formal, empirik, nazariy, tadqiqot, izohlash, 
shuningdek, boshqa metodlarga ajratish mumkin. O‘z navbatida, bilishning sifat va 
son, bilvosita va bevosita original hamda faoliyatli metodlari ham mavjud. 
Metodika daliliy materiallarni yig‘ish va saralash vositasi, aniq faoliyat turidir. U 
metodologik tamoyillardan farq qilsada, ularga asoslanadi.Usullarni tanlash va turli 
metodik tadqiqot faoliyatida qo‘llash o‘rganilayotgan hodisa tabiati va qo‘yilgan 
vazifalar bilan xarakterlanadi. Falsafa metodlarining asoslari bevosita amaliy 
faoliyat bilan bog‘liq.
Metodlar umumiylik darajasi va amal qilish doirasiga ko‘ra bir necha guruhga 
bo‘linadi: 
1.Falsafa metodlari.
Dialektika (yunon. dialektika — bahs, suhbat) tabiat, jamiyat va bilish taraqqiyoti 
qonuniyatlari hamda ularning asosida shakllanadigan umumiy tafakkur uslubi va 
amaliy faoliyat haqidagi ta’limotdir. U grek tilida bahs va suhbatlashish san’ati, 
degan ma’noni anglatadi. Antik dunyo faylasuflari uni haqiqatga erishish yo‘li va 
usuli sifatida talqin etganlar. Hozirgi davrga kelib dialektika olamdagi narsa va 
hodisalar doimo o‘zgarishda, o‘zaro aloqadorlik va bog‘liklikda, taraqqiyot va 
rivojlanishda, deb tushuniladir. Umuman olganda, dialektik metodga ko‘ra, agar 
ob’ektiv olamda doimiy rivojlanish, paydo bo‘lish va yo‘qolish, hodisalarning 
o‘zaro bir-biriga o‘tishi bo‘lar ekan, unda tushuncha, kategoriya va tafakkurning 
mavjud shakllari, harakatchan, o‘zaro bog‘liqlikda, ziddiyatlar birligida bo‘lib, 
rivojlanuvchi real haqiqatni to‘g‘ri aks ettirishi kerak. Shuning uchun 

---

dialektikaning asosiy tamoyili tarixiylik bo‘lib, u predmetning doimiy 
rivojlanishda, o‘zgarishda va harakatdaligini ifodalaydi. 
Bizni o‘rab turgan olam yagona bir butunlik, aniq tizim bo‘lib, bir-biri bilan uzviy 
bog‘liq predmetlar xilma-xilligi yagonalikda, bir-biri bilan o‘zaro ta’sir va o‘zaro 
uzviy bog‘liqliqda namoyon bo‘ladi. Shunga mos ravishda dialektikaning yana bir 
tamoyiliga ko‘ra, har qanday narsani faqat undagi ichki va tashqi tomonlar 
mujassamligini tadqiq qilgandagina, to‘g‘ri tushunish mumkin.
"Metafizika" (yunon.— fizikadan keyin) - dialektika kabi universal metoddir. Bu 
so‘z ilmiy muomalaga er. av. I asrda Aristotelning shogirdi, uning she’rlari 
sharhovchisi Rodosskiy tomonidan kiritildi. 
Ko‘p hollarda, dialektikaga qarama-qarshi deb talqin etiladigan metafizika 
olamdagi narsa va hodisalarni o‘rganishda ularning muayyan vaqt davomida 
nisbatan o‘zgarmasdan, alohida turgan holatiga diqqatni ko‘proq qaratadigan 
usuldir. Bu usul qo‘llanganida olamning namoyon bo‘lish shakllari hamda ular 
bilan bog‘liq bo‘lgan jarayonlarning alohida qismi yoki holatiga asosiy e’tibor 
beriladi. Voqea, hodisa va jarayonlarni doimiy o‘zgarish holatida o‘rganish 
nihoyatda kiyin bo‘lganligidan, nafaqat faylasuflar, balki barcha fan mutaxassislari 
uning nisbatan tinch va o‘zgarmay turgan holatini o‘rganadilar, tadqiq etadilar. 
Alohida ta’kidlash lozimki, metafizik usulning hayotda, ilmiy izlanishlar va 
falsafiy tadqiqotlarda ham o‘z o‘rni bor. Bizda haligacha metafizikaning 
tushunchalari, kategoriyalari, tamoyillari va ilmiy mohiyati izohlangan yoxud 
tadqiq etilgan asarlar, tadqiqotlar yo‘q. Qolaversa, uni dialektika bilan butunlay 
qarshi qilib qo‘yish va bu farqni mutlaq ziddiyat darajasiga ko‘tarish ham 
maqsadga muvofiq emas.
Sofistika. Sofistika falsafiy metodlar jumlasidan bo‘lib, qadimgi Yunonistonda 
mil. av. V va IV asrning birinchi yarmida ijtimoiy-siyosiy hayotda xususiy bir 
yo‘nalish sifatida paydo bo‘lgan. Sofistika namoyandalari Pratagor, Gorgiy, 
Gippiy, Antifont va boshqalardir.
Bu metoddan semantik va mantiqiy qonunlarda istalgan narsani isbotlash uchun 
foydalaniladi. Ko‘pgina darslik va qo‘llanmalarda bu ibora yunon tilidagi "sopism" 
so‘zi asosida, ya’ni ataylab xilma-xil ma’noga ega bo‘lgan tushunchalarni ishlatish 
orqali kerakli, ammo haqiqatga to‘g‘ri kelmaydigan, ko‘chma ma’no-mazmunga 
erishish usuli, deb ta’kidlanadi. Bu usul qullanilganda fikrning mazmuni ko‘chma 
ma’noda bayon qilinadi, ya’ni "Qizim, senga aytaman, kelinim, sen eshit ", 
deganga o‘xshash holat nazarda tutiladi. 
Sofizm — qarama-qarshi fikrlar asosida ixtiyoriy tanlangan foydali mulohaza 
bo‘lib, uning yordamida har qanday narsa yoki fikrni isbotlay olish mumkin. 
Masalan: “Aristotelning yozishicha, bir afinalik ayol o‘g‘liga, jamoa ishlariga 
aralashma, chunki agar to‘g‘ri gapirsang, seni odamlar; yolg‘on so‘zlasang — 
Xudolar yomon ko‘radi” - degan ekan. Sofizmga ko‘ra afinalik ayolga shunday rad 
javobi berish mumkin: sen jamoa ishlarida ishtirok qilishing kerak, chunki to‘g‘ri 
so‘zli bo‘lasan va buning uchun seni Xudolar ham, odamlar ham yaxshi ko‘radi. 
Sofistikaga faqat salbiy munosabatda bo‘lish noo‘rindir. Shu ma’noda, sofistika 
insoniyat tafakkurining umumiy taraqqiyotida o‘z o‘rni va ahamiyatiga ega. 

---

Eklektika – hech qanday bilim faoliyati bilan bog‘lanmagan, bir-biriga zid 
dalillarga asoslanadi va olamni buzib yolg‘on aks ettiradi. U narsa va 
hodisalarning ikkinchi darajali belgi xususiyatlarini bo‘rttirib ko‘rsatish orqali 
noto‘g‘ri bilim hosil qiladi.
Metodologik usul sifatida eklektika hozirgi davrda ham reklama va tashviqotda, 
ommaviy kommunikatsiya tizimida qo‘llanilib, inson psixikasidagi an’analar, 
ko‘nikmalar, intilishlarni bo‘rttiradi. Bunday usulning bema’niligini Suqrot va 
Aristoteldan boshlab, hozirgi davr mutafakkirlarigacha tanqid qiladilar. Ammo bu 
undan foydalanilmaslikni anglatmaydi. Eklektika olam, narsa va hodisalarning bir 
butunligini, umumiy asoslarini parchalab tashlash uslubiga tayanadi. 
Sinergetika. Hozirgi zamon fanida sinergetika metodi keng qo‘llanilmoqda. 
Sinergetika so‘zi yunoncha ("sinergena") bo‘lib, kelishuv, hamkorlik, o‘zaro ta’sir 
kabi ma’nolarni anglatadi.
Sinergetika — olamning o‘z-o‘zini tashkil etishi, makon va zamonda narsa va 
voqealarning azaliy ketma-ketligi, o‘zaro aloqadorligi, ularning muayyan 
tizimlardan iborat sababiy bog‘lanishlar asosida mavjudligini e’tirof etishga 
asoslangan ilmiy qarashlar majmuidir. Bu ta’limotni dialektika asosida shakllangan 
va uni to‘ldiradigan ilmiy qarashlar majmuasi deydiganlar ham bor. Ularga qarshi 
o‘laroq, dialektika endi kerak emas, uni sinergetika bilan almashtirish lozim, deb 
hisoblovchilar ham yo‘q emas. 
2. Umumilmiy yondashuvlar va tadqiqot metodlari ular falsafa bilan maxsus 
fanlarning fundamental nazariy-metodologik qoidalari o‘rtasida o‘ziga xos «oraliq 
metodologiya» bo‘lib xizmat qiladi. Umumilmiy tushunchalar qatoriga ko‘pincha 
«axborot», «model», «tuzilma», «funksiya», «tizim», «element», «oqilonalik», 
«ehtimollik» singari tushunchalar kiritiladi.
Xususiy ilmiy metodlar–materiya harakatining asosiy shakliga mos bo‘lgan 
muayyan fanda qo‘llaniladigan bilish usullari, tamoyillari, tadqiqot usullari va 
tartib-taomillari majmui. Mexanika, fizika, kimyo, biologiya va ijtimoiy-gumanitar 
fanlarning metodlari shular jumlasidandir. 
Fan metodlari–ma’lum fan tarmog‘iga kiruvchi yoki fanlar tutashgan joyda 
vujudga kelgan muayyan fan sohasida qo‘llaniladigan usullar tizimi. Har bir 
fundamental fan, mohiyat-e’tibori bilan, o‘z predmetiga va o‘ziga xos tadqiqot 
usullariga ega bo‘lgan sohalar majmuidir.
Fanlararo tadqiqot metodlari–asosan fan sohalari tutashgan joyda amal qiladigan 
(metodologiyaning turli darajasi elementlarini birlashtirish natijasida yuzaga 
kelgan) bir qancha sintetik va integrativ usullar majmui. Mazkur metodlar 
kompleks ilmiy dasturlarni amalga oshirishda keng qo‘llaniladi.
Metodologiyaga faqat metodlarni emas, balki tadqiqotni ta’minlovchi boshqa 
vositalarni ham o‘rganish xos. Tamoyil, qoida va ko‘rsatmalar, shuningdek, 
kategoriya hamda tushunchalar mana shunday vositalar jumlasiga kiradi. 
Nomuvoziy, beqaror dunyo sharoitlarida voqelikni metodologik o‘zlashtirishning 
o‘ziga xos vositalarini ajratish fan rivojlanishining «postnoklassik», deb 
nomlangan hozirgi bosqichida ancha dolzarb ahamiyat kasb etmoqda.
Hozirgi zamon metodologiyasi. «Kumatoid», «case studies» tushunchalari 
an’anaviy metodologik tushunchalar ruhida tarbiyalangan odamga erish tuyulishi 

---

mumkin. Ammo, aynan ular metodologiyaning hozirgi rivojlanish bosqichining 
o‘ziga xos xususiyati ilmiy muomalaga mutlaqo yangi tushunchalarni kiritish bilan 
bog‘liq ekanligini ko‘rsatadi.
Kumatoidning o‘ziga xos xususiyati shundaki, u zamon va makonda 
mahalliylashishga befarq bo‘libgina qolmay, substrat–o‘zini tashkil etuvchi 
materialga ham qattiq bog‘lanmagan. U tizimli xususiyatlarga ega emas. 
Binobarin, mazkur xususiyatlar uning tarkibiy qismlariga mavjud yoki mavjud 
emasligiga, ayniqsa, ularning rivojlanish yo‘nalishi yoxud xulq-atvor tarziga 
bog‘liq. Kumatoidni moddiy tarzda mustahkamlangan ma’lum bir xususiyat yoki 
bunday xususiyatlar to‘plami bilan aniq identifikatsiya qilish mumkin emas. Butun 
ijtimoiy hayot suzuvchi ob’ektlar–kumatoidlar bilan to‘lib-toshgan.
«Case studies» tipiga mansub, ya’ni vaziyatli tadqiqotlar o‘tkazish hozirgi zamon 
metodologiyasidagi muhim yangilikdir. Mazkur tadqiqotlarni o‘tkazishda fanlararo 
tadqiqotlar o‘tkazish metodologiyasiga tayaniladi, ammo individual sub’ektlarni, 
mahalliy gruppaviy dunyoqarashlar va vaziyatlarni o‘rganish nazarda tutiladi. 
Vaziyatli tadqiqotlarning ustunligi shundaki, ularda bilim tizimining mazmuni 
shartlarning pirovard to‘plami, hayotiy vaziyatlarning muayyan va alohida 
shakllari nuqtai nazaridan ochib beriladi.