3-mavzu. Sahnalashtirish faoliyati jarayonida bolalarda ijodkorlikni rivojlanishining o‘ziga xosligi Reja

Ijodiy o’yin turlari 

---

Bu harakatlarning hammasini bola bemalol, o’z hoxishi bilan bajaradi, 
natijada bolaning muskullari pishiydi, u harakatni yengilroq, chaqqonroq 
bajaradigan bo’lib qoladi. 
Bolaning aqliy tomondan rivojlanishi uchun ham o’yin katta ahamiyatga ega. 
O’yin natijasida bolaning bilimi kengayib boradi. Rolli o’yinlar bolaning 
kuzatuvchanligini, qiziquvchanligini , bilish doirasini rivojlantiradi, boyitadi.
O’yinda bola o’z oldiga maqsad qo’yadi, bu boladan aql, idrok ishlatishni 
talab qiladi, topag’onlikka o’rgatadi. O’yin jarayonida juda ko’p gaplashishga, 
tortishishga, baxslashishga, aytib berishga to’g’ri keladi. Bolalar o’zi yasayotgan 
narsalarini yaxshiroq yasash, qurish uchun juda ko’p o’ylab, fikrlashishlariga 
to’g’ri keladi. Bular hammasi bola tafakkuri va hayolining rivojlanishida muhim 
ahamiyatga egadir.
Bola o’z o’yinida borliqni aks ettirib, olgan rolining mazmuni bilan bog’liq 
bo’lgan u yoki bu hissiyotni boshdan kechiradi. Masalan, Dilnoza ona-bola 
o’yinida ona rolini o’ynayotib, bolalarini ovqatlantiradi, kiyintiradi, ular bilan 
yaxshi munosabatda bo’lib erkalaydi, ular bilan gaplashadi, kitoblar o’qib beradi. 
Bu o’yin bolada muloyimlilik, g’amxo’rlik, e`tiborlilik kabi yaxshi hislarni 
uyg’otadi.
Rolli-syujetli o’yinlarning o’ziga xos xususiyati. Rolli o’yinlarning boshqa 
o’yinlarga nisbatan o’ziga hos xususiyatga egaligi ularda syujet, rol va hayol 
qilingan vaziyatning mavjud bo’lishidir. 
Bolalar biror narsa yoki voqea to’g’risida yetarlicha tasavvurga ega 
bo’lgandagina syujet, fikr, yuzaga keladi. Masalan bolalar “paroxod” o’yinini 
o’ynamoqchi bo’lishdi. Bunga o’yinning qanday borishi to’g’risida syujet kerak. 
Syujet bolalarning bilimiga bog’liq bo’ladi. Bolalarda avval g’oya paydo bo’ladi, 
keyin mazmun rivojlanadi. Ba`zan bolalar o’yinning qanday borishini oldindan 
belgilab oladilar. Masalan, Afrikaga “bormoqchi” bo’lsalar, sayyohat vaqtida 
qilinadigan ishlarni oldindan belgilab oladilar. 
Bundan ko’rinib turibdiki, rolli o’yin jamoatchilik xususiyatiga ega, chunki 
bolalar bir-birlari bilan o’zaro munosabatda bo’ladilar.

---

Rolli o’yinda har bir bola o’ziga olgan rolni bajaradi masalan, ona, shafyor, 
tarbiyachi, enaga, artist va h. 
Rolli o’yinlarda didaktik, qoidali – harakatli o’yinlardagi singari qat`iy 
o’rnatilgan qoida bo’lmaydi. Bunda ko’pincha bolalar o’z xayol qilgan narsalari 
bo’yicha harakat qiladilar. Masalan, “raketa tushib oyga uchadilar”, “paroxodda 
so’zadilar”, “kasalni davolaydilar”... 
Ammo, bolalarning xayollari bilan o’ynashlari ularni real voqealikdan 
uzoqlashtirib yubormaydimi degan savol tug’iladi, yo’q, bolalar o’zlari buning 
o’yinligini yaxshi biladilar.
Shu bilan birga bolalarning kechinmalari, hayajonlari, qilgan harakatlari 
hammasi rostakam, sidqidildan bo’ladi. Masalan “doktor” rolidaga bola kasal 
to’g’risida qayg’uradi . 
O’yin mavzusi bolalar olgan taassurotning kuchli, bolalarning qiziqishlari 
bilan belgilanadi. O’yinda bolalar aks ettiradigan ijtimoiy-siyosiy voqealar 
bolalarning bilim doirasi va hayotiy tajribasining kengayib borishiga bog’liq 
bo’ladi.
Rolli o’yinlarining mazmuni va mavzusi o’zgarishi bilan bir qatorda uning 
tuzilishi va o’yin shakllari o’zgaradi, bolalarning mustaqilligi va tashabbuskorligi 
ham o’sib boradi. 
Avvalgi bolalar o’z-o’zicha alohida-alohida o’ynaydilar. Sekin-asta rolli 
o’yinlarning paydo bo’lishi, o’yinda kishilar o’rtasidagi munosabatni aks ettirish 
birgalikda bajariladigan o’yinni keltirib chiqaradi. Avvaliga katta bo’lmagan 
guruhchalar 2-3 qishidan bo’lib o’ynashadi, katta va tayyorlov guruhlariga kelib 
kattaroq jamoaga birlashadilar. 
O’yinda har xil rollar orqali o’zaro munosabatda bo’lish bolalarda o’rtoqlik 
munosabatlarini shakllantirishga yordam beradi.
O’yinning to’zilishi va mazmuni o’zgarishi bilan o’yinchoqning roli va 
bolalarning unga nisbatan talabi ham o’zgarib boradi va x.k. 
Bog’cha yoshidagi bolalarda ijodiy o’yinning rivojlanib borishi. Uch yoshdagi 
bolalarning o’yinlari yangi tus oladi: bola qo’g’irchoqni va o’zini kishilarning 

---

nomi bilan atay boshlaydi: masalan, bola mashina yasab uni boshqara boshlaydi. 
Kattalar undan sen kimsan?- deb so’rasa, “Haydovchiman” deb javob beradi. Yoki 
qizcha qo’g’richog’iga ovqat pishirayapti. “Sen kimsan?”- degan savolga “Men 
oshpazman” deb javob beradi.
Bolalar o’z o’yinlarida sekin-asta murakkab bo’lmagan syujetli o’yinlarni 
o’ynay boshlaydilar. Bunda asosan kundalik turmushda takrorlanib turadigan 
voqealar aks etadi. Bolaga ovqat berishadi, uhlashga yotqizishadi, mashinada 
tortishadi. Yana ovqat berishadi va uhlatishadi. Yoki qo’g’richoq kasal bo’lib 
qolsa, darrov uning qo’li, oyog’i bog’lanadi, yolg’ondakam dori beriladi.
Uchinchi yoshning oxiriga kelib bola rol tanlay boshlaydi. “Men oyisiman”, 
“Men - vrachman” lekin ular birdaniga enaga, tarbiyachi, doktor bo’lib qolishi 
mumkin. 
Bola to’rt yoshga o’tganda syujetli-rolli o’yinlar ancha rivojlana boshlaydi. 
O’yinlar mavzui har xil bo’lib, boyib boradi. Bu yoshdagi bolalar o’z o’yinlarida 
oila, MTMni, avtobusda, tramvayda kelayotgan kishini aks ettiradilar. 
Tevarak-artofni kuzatish natijasida tasavvurlari kenayadi, bu ularning o’yin 
mazmuniga ta`sir etadi: bayramlar, magazin, transportning har xil turlarini aks 
ettira boshlaydilar. Ammo bu yoshda ular hayotdagi voqealar o’rtasidagi 
bog’liqliklarni hali tushunib yetolmaydilar. 
Bola besh yoshga qadam qo’yganda undagi kuzatuvchanlik taffaquri 
rivojlanganligi, bilim doirasi kengayganligi sababli o’yin mazmuni ham 
murakkablashib boradi. Xayolni rivojlanib borishi orqasida ertak va hikoyalar 
mazmuni bo’yicha murakkab bo’lmagan o’yinlarni o’ynashadi.
O’yin mazmuni bilan bir qatorla bolalarda hislar ham rivojlanib boradi. 
Kundalik hayotga nisbatan bolalarda hissiyot yuqori bo’ladi. O’yin birinchidan, 
xursandchilik bilan hamohang kechadi. Ikkinchidan, bolalar kattalarning hislarini 
o’z o’yinlarida aks ettiradilar.
Katta maktabgacha yoshdagi bolalarda ijodiy o’yin juda ham yaxshi 
rivojlanadi. Bu o’yinlarda bolalar o’zlari eshitgan, ko’rgan voqealar, hikoyalar, 
kitoblar va boshqa manbalardan olgan bilim, malakalarini, his-hayajonlarini to’la 

---

qo’llay boshlaydilar. Bu yoshdagi bolalar o’yinlarida berilgan ta`lim-tarbiyaning 
natijasi yaqqol ko’rinib, sezilib turadi.
Bolalar kim bilan o’ynashi to’g’risida va o’yinning qanday borishi to’g’risida 
o’zaro kelishib oladilar. O’yinlar uzoqroq davom etadigan bo’lib boradi. Bitta 
o’yinni uzoq vaqt, hatto bir necha kun o’ynash mumkin, bunda har gal o’yinga 
yangililik kiritib boriladi. 
Uzoq davom etadigan o’yinlar maktabgacha yoshdagi bolalar o’yinlarining 
yuqori bosqichi hisoblanadi. 
Katta maktabgacha yoshdagi bolalar o’yinlariga to’g’ri rahbarlik qilib borilsa, 
ularning mustahkam jamoasi yuzaga kelib, u o’z an`anasiga, o’z qoidasiga ega 
bo’ladi. Bolalarda birgalikda ijod qilish qobiliyati rivojlanadi, ular o’rtoqlarining 
fikri bilan kelishadigan, fikriga quloq soladigan bo’lib boradi.
Bolalar jamoasining shakllanishi uzoq vaqtni talab etadigan murakkab ish. 
Bolalar o’rtasida murakkab munosabatlar yuzaga kela boshlaydi. 
Har bir bolaning o’ziga xos xususiyati yaqqol namoyon bo’lib boradi. Bunda 
bolalar faol tashqilotchi, o’ziga ishonadigan va aksincha, tortinchoq, indamaslarga 
bo’linadi.
Faol bolalar har doim o’yinni o’z hoxishiga qarab tanlaydi, qiziqarliroq rolni 
talab etadi. Ular ba`zan o’yinni buzishadi, o’rtoqlarini xafa qilishadi, ammo 
tarbiyachining ta`siriga tez berilishadi. Ularini ijobiy xususiyatlari, sog’lom 
qiziqishlari bo’ladi, tarbiyachi mana shular asosida ularning ongi va hissiga ta`sir 
etadi.
O’yin mavzusi o’zgarishi bilan o’yinda qatnashuvchilarning ham o’zaro 
munosabatlari o’zgarib boradi. Kichkina bolalarning har biri o’z xolicha o’ynasa, 
keyinchalik 2-3 kishi bo’lib o’ynay boshlaydi, o’rta maktabgacha yoshga kelganda 
o’ynovchilar soni ko’payib, o’rtoqlik munosabatlari tarkib topa boshlaydi, bunday 
munosabatlar o’yinga mavzu mazmun tanlashda, rollar va o’yinchoqlarni 
taqsimlashda yuzaga keladi.
O’yinning tuzilishi va mazmuni rivojlanib borishi bilan o’yinchoqning roli va 
unga talab ham o’zgarib boradi. Kichkina bolalar o’yinini ko’pincha o’yinchoq 

---

belgilaydi. Bitta o’yinchoq bir nechta vazifani bajarishi mumkin. O’rta va katta 
maktabgacha yoshdagi bolalarda o’yin to’g’risidagi fikr avval tug’iladi. Keyin 
o’ynay boshlaydi. O’yinchoq o’yin mazmuniga qarab tanlanadi.