3-Mavzu: So`z turkumlaridagi morfonologik al`ternatsiyalar

Tara Ta-roq

A>o

Morfonologik al`ternatsiyalarning hossalari

Morfonologik alternatsiyalar kombinator hamda pozitsion jihatdan shartlangan bo`lshi kerak,
Chunki ular yondosh tovushlar, urg`u, intervokal holat ta`sirida yuz beradi
Masalan
So`ra-so`rov
To`s-to`g`on
Uzuk-uzugi
Tara-taroq

1-bandda qayd etilgan nazariya morfemalarning fonologik tuzilishini, fonemik tarkibini tadqiq etishga asoslanadi. Masalan, oʻzbek tilidagi umumturkiy soʻzlarning oʻzak morfemasi koʻpincha bir yoki ikki boʻgʻinli soʻzga teng boʻladi. Bir boʻgʻinga teng oʻzak morfema boshida ikki undosh qatorlashib kelmaydi, bunday oʻzak koʻproq CV (undosh + unli) va CVC (undosh+unli+undosh) sxemalarida boʻladi.

1-bandda qayd etilgan nazariya morfemalarning fonologik tuzilishini, fonemik tarkibini tadqiq etishga asoslanadi. Masalan, oʻzbek tilidagi umumturkiy soʻzlarning oʻzak morfemasi koʻpincha bir yoki ikki boʻgʻinli soʻzga teng boʻladi. Bir boʻgʻinga teng oʻzak morfema boshida ikki undosh qatorlashib kelmaydi, bunday oʻzak koʻproq CV (undosh + unli) va CVC (undosh+unli+undosh) sxemalarida boʻladi.

2-bandda qayd etilgan nazariyada bir necha morfemaning bir-biriga birikishi natijasida morfema tarkibidagi fonemalarning turli fonetik pozitsiyaga tushib qolishi, oqibatda, shu fonemani oʻz ichiga olgan morfemaning allomorflari yuzaga kelishi mumkinligi nazarda tutiladi. Qiyos qiling: bizga ("-ga"), terakka ("-ka"), qishloqqa ("-qa"), ulov (ula-v), taroq (tara-q) kabi.

3-bandda qayd etilgan nazariyaga koʻra morfema tarkibidagi fonemalar almashinuvi morfologik funksiyaga ega boʻladi. Bu hodisa koʻproq flektiv tillarga, xususan, rus tiliga xosdir. Qiyos qiling: begu (beg-u) va bejish (bej-ish). Bulardagi g-j almashinuvida fe’lning birinchi shaxs, birlikka (beg-u) va ikkinchi shaxs, birlikka (bej-ish) xoslanishi bor. Yana: umeret’ va umorit’ (oʻzak morfema: mer va mor), mogu va mojesh’ (oʻzak morfema: mog va moj) kabi.