3-Modul. Boshlangʻich ta’limda tarbiya nazariyasi

Tarbiyaning maqsadga qaratilganligi qoidasi
Tarbiyaning asosiy maqsadi, har tomonlama ma’naviy rivojlangan, aqliy va axloqiy barkamol shaxsni shakllantirishdan iborat. Shunga koʻra tarbiyaviy faoliyatning mazmuni, tashkiliy shakllari va metodlari shu maqsadga erishishni koʻzda tutadi.
Umumiy ta’lim maktabining asosiy vazifasi-shaxsning aqliy, axloqiy, his-tuygʻuli va jismoniy rivojlanishi, qobiliyatlarini har tomonlama kamol toptirish uchun imkoni boricha qulay sharoitlar yaratishdan iborat. Shuningdek, oʻquvchilarda milliy gʻurur va milliy axloq odobni shakllantirishni koʻzda tutadi.
Tarbiyaviy ish ma’lum maqsadni koʻzlovchi va uzluksiz davom etadigan jarayondir. Koʻpincha bir necha maqsad va vazifa birdaniga bajariladi, bu esa koʻpincha oʻquvchilar jamoasini aqliy va axloqiy oʻsishini ta’minlaydi.
Maqsadga intilish va maqsad bir xil narsa emas. Yaxshi bir maqsad izhor qilingan boʻlsada, ammo bu maqsadni amalga oshirish uchun hech qanday ish qilinmagan boʻlishi mumkin. Shuning uchun aniq ravshan maqsadni amalga oshirishga harakat qilish lozim.
Shaxsning shakllanish manfaatlari har bir pedagogik tadbirni tarbiyani umumiy maqsadlari bilan koʻnikishni, uni rejali tarzda va qat’iy sur’atda amalga oshirishga harakat qilishni talab etadi. Yoshlarda jamiyatimiz gʻoyalarining kuchiga ishontirish, yangi jamiyatni barpo etishda oʻz hissalarini qoʻshishga, ijtimoiy-foydali mehnatda bevosita ishtirok etishga intilishni ragʻbatlantirish juda muhimdir.
Tarbiyaning ma’lum maqsadga qaratilganlik qoidasi bolalar jamoasining rivojlanish istiqbollarini koʻra bilishga yordam beradi.
Har bir tarbiyaviy tadbir oldindan puxta oʻylangan, muayyan maqsadni amalga oshirishga boʻysindirilgan boʻlsa, uning gʻoyaviy-siyosiy darajasini koʻtaradi, tanlangan metod va vositalar maqsadga muvofiq keladi, ularning tarbiyaviy ta’siri yuqori boʻladi.

Tarbiyada insonparvarlik qoidasi.
Umumiy ta’lim maktabi yangi pedagogik tafakkur egasi, munosib shaxs oʻz ishining ustasi boʻlgan oʻqituvchiga muhtoj.
Oʻqituvchining bilim saviyasi, ma’naviyati jamiyatni harakatga keltiruvchi, taraqiyotga eltuvchi etakchi omillardan biridir. Oʻqituvchi yurish-turishi, xatti-harakati, kiyinishi, muomalasi bilan oʻquvchi qalbiga kirishi, uni ezgulik sari yoʻnaltirishi kerak.
Tarbiyani insonparvarlashtirish – bu maktabning, oʻqituvchi-tarbiyachilarning bola tomon yuz burishlari, uning shaxsini hurmat qilish uchun mumkin qadar yetarli sharoitlar yaratib berish, turli yosh bosqichlari ruhiy-fiziologik mustaqillikni hisobga olish demakdir.
Maktabda ruhiy xizmatdan foydalanish bolalar kayfiyatini, qiziqishini, intilishini va qobiliyatlarini aniqlash, ta’lim-tarbiya jarayoniga ijodiy yondoshishga imkon beradi.
Yoshlarni insoniy fazilatlar ruhida tarbiyalashda muqaddas kitob «Qur’oni karim», «Hadisi Sharif”dan foydalanish juda muhim. Mahmud Qoshgʻariyning «Devonu lugʻatit- turk», Yusuf Xos Hojibning «Qobusnoma», Ahmad Yassaviyning «Hikmatlar»i, Sa’diy Sheroziyning «Guliston va Boʻston», Abdurahmon Jomiyning «Bahoriston», Alisher Navoiyning shoh asarlari, hikmatlari muhim tarbiyaviy ahamiyat kasb etadi.
Shunday ekan maktabda oʻquvchilarga gumanitar-ijtimoiy fanlardan ta’lim berishda tarbiyaga koʻproq e’tibor berish lozim. Ayniqsa, hozirgi sharoitda Oʻzbekiston tarixi, adabiyoti, madaniyati va boshqalarni oʻqitish jarayonida bevosita tarbiyaga oid boʻlgan milliy ma’naviyatga, milliy ruh, urf-odat va shuningdek umumbashariy qadriyatlarga alohida urgʻu berish zarur.
Oʻqituvchi oʻquvchi qalbiga yoʻl topish uchun bilimi va ishibilangina emas, ayni paytda odob-axloq, madaniyati, rostgoʻylik va shirinsuxanligi bilan namuna boʻlishi lozim. Shundagina oʻqituvchi va oʻquvchi oʻrtasida haqiqiy doʻstona munosabat qaror topadi. Yaxshi oʻqituvchi oʻquvchilarning soʻzini diqqat bilan tinglaydi, ularga dalda beradi, tinchlantiradi, toʻgʻri baho qoʻyadi, hammani teng koʻradi, bolalarni sevadi.
Tarbiyani demokratiyalash - bu ma’muriy ehtiyoj va qiziqishlardan shaxsning ehtiyoj va qiziqishlarini yuqori qoʻyish, demakdir. Bu tarbiyachi va tarbiyalanuvchi oʻrtasida oʻzaro ishonch, hamkorlik asosida pedagogik munosabatlar mohiyatini oʻzgartirish demakdir. Bu tarbiya ishiga jamoatchilikni jalb qilish, uning rivojlanishiga jamoat omilini kiritish demakdir.
Shaxslararo munosabatlarda insonparvarlik, pedagoglar va oʻquvchilar oʻrtasidagi bir-biriga hurmat munosabatlari, bolalar fikriga e’tibor qilish, ularga mehribonlarcha munosabatda boʻlish lozim. Maktab osoyishtalik, insonga mehr-muhabbat beshigi boʻlishi lozim.
Oʻqituvchi oʻquvchiga, avvalgidek, tarbiya obyekti emas, xuddi oʻzi kabi subyekt deb qarashi kerak. Ya’ni oʻquvchiga faqat mening buyrugʻimni bajaruvchi emas, balki mening oʻzim bilan teng huquqli, birga ishlovchi, hamkorlik qiluvchi deb qarashi kerak.
Bola butun qalbini darsga bagʻishlasa, uni ogʻir ahvolga solib qoʻygan boʻlamiz, u faqat oʻquvchigina emas, avvalo, rang-barang qiziqishlar, ehtiyojlar, intilishlarga ega boʻlgan inson.
Yaralangan qushcha qancha azob tortsa, gʻildirakchasi singan oʻyinchok mashina ham xuddi shunday aziyat chekadi deb bilishi, bola koʻngli boʻshligini emas, uning koʻnglida shafqat, ezgulik, goʻzallik va insonparvarlik borligining nishonasidir.
Tarbiyaviy faoliyatni demokratiyalash va insonparvarlashtirish uning mohiyati va mazmunini qayta tafakkur etishni koʻzda tutadi, shaxsning rivojlanish va oʻzligini anglash huquqini ta’minlaydi.