3. psixika va ongning taraqqiyoti

Hayvonlarning ko’nikmalari

Taraqqiyotning yuqori bosqichidagi hayvonlarda harakatning instinktiv shaklari bilan bir qatorda, xatti-harakatning individual o’zgaruvchan shakllari - ko’nikma va intellektual harakatlar ham mavjud. Ko’nikma - bu hayvonlarda shartli bog’lanishlar asosida yuzaga keluvchi va avtomatik ravishda sodir bo’luvchi harakatlardir, ya'ni biror faoliyatni takrorlanib turishi natijasida asta-sekin hosil qilingan xatti-harakatlardir. Nerv tizimining rivojlanishi jihatidan hayvon qanchalik yuqori o’rinni egalasa, u o’zida shunchalik murakkab ko’nikmalarini hosil qila oladi. Instinktlarga qaraganda, ko’nikma xatti-harakatlarning ancha o’zgaruvchan shakli hisoblanadi. Hayvonlarning ko’nikmalari, ota-onalaridan "o’rganish" yo’li bilan ham hosil bo’ladi. Masalan, bo’rilar bolalarini ovga o’rgatadilar, qari bo’ri qilgan harakatni yosh bo’ri takrorlaydi, bu taqlid qilish instinktiga asoslangan, xatti-harakatlar ko’nikmasidir. Uy hayvonlarini odam "o’rgatganda" ular ko’p ko’nikmalar hosil qiladi. Shuningdek, sirkda o’rgatilgan hayvonlar xilma-xil juda murakkab ko’nikmalarni namoyon etadilar. Ma'lumki, hayvonda odam tomonidan ko’nikmalar hosil qilinishi o’rgatish yoki dressirovka deyiladi. Mashhur hayvon o’rgatuvchi V. Durovning ta'kidlashicha, ma'lum narsaga o’rgatishda hayvonlar kerakli harakatni bajargan paytda ularga ovqat berib, rag’batlantirgan, shu yo’sinda murakkab ishlarni bajarishga o’rgatgan. Masalan, ayiqlarni velosipedda yurishga yoki samovarni stolga qo’yishga, fillarni uyin tushishga va shu kabi murakkab xilma-xil ko’nikmalarga o’rgatgan. Hosil bo’lgan ko’nikmalar hatto ayrim instinktlarni to’xtatib g’o’ya oladi. Jumladan, baliqlarda shartli bog’lanishlar ancha tez hosil bo’ladi. Shartli bog’lanishlarning hosil bo’lishi uchun yorug’lik, rang, narsaning shakli, shuningdek, tovush va ta'm belgilari signal bo’lib xizmat qilishi mumkin. Lekin bu bog’lanishlar tez o’zgarmaydigan bo’ladi.
Chunonchi cho’rtanbaliqda mayda baliqlarni ovlashga oid shartli refleks osongina hosil bo’ladi. Lekin bu refleksni susaytirish juda qiyin. Tadqiqotda mayda baliqlar cho’rtanbaliqdan shisha bilan ajratib qo’yilganda yirtqich yangidan vaqtinchalik bog’lanish hosil qilmagunga qadar uzoq vaqt davomida shishaga urilib turdi, shisha olib qo’yilgandan so’ng esa yangi bog’lanish o’z navbatida uzoq vaqt saqlanib turadi. Shundan keyin cho’rtanbaliq yonida suzib yurgan mayda baliqlarga umuman ahamiyat bermay qo’yadi. Bu faktlardan ma'lumki sharoit o’zgarib ketganda shartli bog’lanishlar hayvonlarning xatti-harakatlarini bir oz o’zgartirishi mumkin ekan. Shunday qilib, ko’nikmalar bir-biridan muhim jihatidan farq qilishi mumkin:bir holatda ko’nikmalar o’zlarining avtomatizmlarga ko’ra instinktlarga yaqinlashsalar, boshqa bir holatda intellektual harakatlarga yaqinlashadilar.