4-maruza: Turli jinsli sistemalar klassifikatsiyasi. Filtrlash. Markazdan qochma kuchlar ta’sirida ajratish. Sentrifugalash. Elektrostatik maydon ta’sirida tozalash. Suyuqliklarni aralashtirish. Aralashtirgichlar

4-MARUZA:
Turli jinsli sistemalar klassifikatsiyasi. Filtrlash. Markazdan qochma kuchlar ta’sirida ajratish. Sentrifugalash. Elektrostatik maydon ta’sirida tozalash. Suyuqliklarni aralashtirish. Aralashtirgichlar.

Tabiatda ko’pchilik moddalar toza xolatda bo’lmay balki aralashmalar xoli­da ham bo’ladi,shu bilan bir qatorda shunday moddalar barki ular turli jinsli sistemalar deb yuritiladi.

Turli jinsli sistema deganda har hil fazalardan tashqil topgan aralashmalar tushiniladi.Ular tabiiy xolatda va texnologik jarayonlardan keyin hosil bo’ladi.Turli jinsli sistemalar bir nechta fazalardan tashqil
topgan bo’lib,odatda bir faza ikkinchi faza ichida yotadi.Ichida yotgan faza
ichki faza yoki dispers faza deb,uni urab olgan faza esa tashki yoki dis­persion faza deb yuritiladi.Fazalarning fizik xolatlariga qarab turli jinsli sistemalarni quyidagilarga bo’linadi:
1.Suspenziyalar- suyuqlik va qattiq modda zarrachalaridan tshqil topgan aralashma.ular o’z navbatida:
-dagal suspenziyalar- qattiq zarracha o’lchami 100 mkm dan ortiq
-mayin suspenziyalar- qattiq zarracha o’lchami 0,5dan 100mkm gacha
-loykasimon suspenziyalar-qattiq zarracha o’lchami 0,5dan 0,1mkm gacha
-kolliod eritmalar- qattiq zarracha o’lchami 0,1mkmdan kichiq
Bularga misol tarikasida pivo suslasi,kraxmalli sut,loykali suv va shu kabilarni keltirish mumkin.
2.Emulsiyalar -o’zaro aralashgan ikkita suyuqlikdan tashqil topgan ara­lashma,ularga misol tarikasida ichimlik sutini,turli suvli emulsiya bu-
eklarini keltirish mumkin.Emulsiyalar tur`gun yoki notur`gun bo’lishi mum­kin.Tur`gun emulsiya vaqt davomida kavatlanmaydi, notur`gun emulsiya esa vaqt ochtishi bilan kavatlanadi.Emulsiyalarni doyimiy ravishda tur`gun qilish uchun ularni tarkibiga stabilizatorlar kushiladi.
3.Ko’piklar- o’z tarkibida gaz puffakchalarni to’tgan suyuqlik aralashmalari,misol tarikasida sirt aktiv moddalar bilan suyuqliklarni ralashti­rishda hosil bo’lgan jarayonni keltirish mumkin.
4.CHanglar- o’z tarkibida qattiq moddaning dispers zarrachalarini to’tgan gaz aralashma,bu erda qattiq zarracha o’lchami 3-70 mkm orali`gida yota­di.Odatda changlar texnologik jarayonlardan keyin hosil bo’lishi yoki tabi­iy jarayonlarda hosil bo’ladi.5.Tutunlar- tarkibida qattiq zarrachasi bor bo’lgan kondensatsiyaga uch­ragan bu`g yoki gaz aralashmasi,bu erda qattiq zarracha o’lchami 0,3-5 mkm orali`gida bo’ladi.
6.Tumanlar- o’z tarkibida suyuq va gaz faza aralashmasi saqlagan bo’lib,zarachalarning o’lchamlari taxminan 0,3-0,5 mkmga teng bo’ladi.
Kimyoviy ishlab chiqarishda turli jinsli sistemalar xolatlariga,zarracha­lar o’lchamiga , suyuqlik zichliklariga va kuvushokligiga qarab ajratish ususullari tanlanadi.
Asosiy qo’llaniladigan usullarga chochktirish ,filtrlash,tsentrifuga­lash,suyuqlik yordamida ajratish kabilar kiradi.
CHochktirish jarayonida turli jinsli sistemalar tarkibidan qattiq yoki suyuq faza o`girlik kuchi,inertsiya kuchlari yoki elektrostatik kuchlar yorda­mida ajratiladi.Agar bu jarayonda faqat o`girlik kuchi yordamida chochktirish olib borilsa bu jarayon tindirish deb yuritiladi.
Filtrlash jarayonida suyuq yoki gazsimon aralashmalar gavaksimon tochsiq yordamida ajratiladi.Gavaksimon tochsiqlar texnikada filtrlar deb yuritiladi.Bu jarayonda turli jinsli sistemalar bosim yoki markazdan qochma kuch ta`sirida ajratiladi.Gavak tochsiq orasida yoki yuzasida suspenziya­lar tarkibidagi qattiq zarrachalar ushlab kolinadi, bo’qa fazalar esa o’tkazilib yuboriladi.Keyingi paytlarda filtrlashning yangi usullari jumla­dan membranalar yordamida ajratish usullari qo’llanila boshladi.
TSentrifugalash usulida turli jinsli sistemalar markazdan qochma kuch ta`sirida olib borilib,bu jarayon yaxlit yoki gavaksimon tochsiqliidishlarda amalga oshiriladi.
Suyuqlik yordamida ajratish usuliga ko’ra turli jinsli sistema tarkibidagi kaysidir kompanent suyuqlik yorda­mida ushlab kolinadi.Bu jarayon inertsiya yoki o`girlik kuchlari yordamida bo­radi va sanoatda gazlarni tozalashda qo’llaniladi.
O`girlik va bosimlar farqi kuchlari yordamida ajratish
O`girlik kuchi yordamida ajratish odatda birlamchi ajratish deb yuritilib,tindirgichlarda amalga oshiriladi.Tindirish jarayoni gravitatsion chochktirish deb ham yuritiladi.Gravitatsion chochktirish usuli turli jinsli siste­malardan- suspenziyalar ,emulsiyalar va changlarni ajratishda keng kulam­da ishlatiladi.Bu usulda cho’kma hosil bo’lib u chuktiruvchi qurilmaning ostki qismiga chukadi.chochkish tezligi bunday qurilmalarda juda sekin bo­radi.CHochkish tezligini oshirish uchun sanoatda kaogulyantlar kushiladi.Kaogu­lyantlar sifatida ko’pchilik xollarda Aluminiy sulfat to’zidan foydalani­ladi.Cho’ktirish jarayoni mexanizmini ko’rib chiqamiz:- chukaetgan sharsimon zarrachaga chochkishiga uning o`girlik kuchi G toch`gri yo’nalgan bo’lsa unga karama qarshi yo’nalgan Arximed kuchi A va muxitning qarshiligi R teskari yo’nalgan bo’ladi.CHochktirish jarayonini harakatlantiruvchi kuchini bu erda o`girlik kuchi va zarrachani ko’tarish kuchi o’rtasidagi farq tashqil qiladi,yani.
(92).
bu erda d-zarracha diametri,m g-o`girlik kuchi tezlanishi m/s².kv.
_kz-zarracha zichligi,kg/m.kub, _m- muxit zichligi kg/m³.kub. R-muxitning qarshiligi ikkita kuch yigindisidan ishqalanish va iner-
tsiya kuchidan iborat.
CHochktirish jarayonini Stoks o’rganib chiqqan bo’lib chochkish tezligiga tasir qiluvchi omillarni o’rganib chiqqan va Stoks tenglamasini taklif qilgan:
(93)
Sanoatda chuktiruvchi qurilmalar keng kulamda qo’llanilib ularning ishlash printsiplari juda sodda,faqat ularda jarayonning borishi o’zok vaqt davom qilishi sababli keyingi yillarda ulardan kam foydalanila boshla­di.Bu qurilmalar hajm jihat idan juda katta maydonlarni egallashi mumkin.Davriy ishlaydigan chochktirish qurilmasini tuzilishini ko’rib chiqamiz.

suspenziya












o o o o o o o o o o o o
o o o o o o o o o o o dekantant
o o o o o o o o

o

cho’kma
Davriy ishlaydigan chochktirish qurilmasini tuzilishi va ishlash printsi­pini ko’rib chiqamiz.Bu qurilma konus asosli tsilindrsimon idish bo’lib,un­ga suspenziya yuqori dan beriladi. Qurilma ichiga tushgan qattiq zarracha tezligi bilan suspenziya o’zatilayotgan quvurdagi qattiq zarracha tezligi o’rtasida farq yuzaga kelib qattiq zarracha og’irligi oqimda muxim rol ochy­naydi va buning natijasida zarracha idish tubiga chukadi.Qurilmaning yuqori qismida tozalangan mahsulotni chiqarib yuborish uchun shtutser mav­jud.Cho’kma esa qurilmaning tubida joylashgan щtutser orqali chiqarilib olinadi.Davriy ishlaydigan qurilmaning ish tsikli quyidagilardan iborat
-suspenziya bilan qurilmani tulgazish,
-chochktirish ,
-tozalangan mahsulot va cho’kmani ajratib olish,
- qurilmani tozalash,
Bu qurilmalar ichimlik suvi,maishiy va sanoat chiqindi suvlari- okava suvlarni tozalash inshootlarida qo’llaniladi.
Bunday qurilmaning afzalligi sifatida uning soddaligi,ishchi elementla­rining kamligi, energiya istimolining yo’qligini keltirsak,kamchiligi si­fatida uning hajmining yurikligini, jarayonning o’zok davom qilishini va davriyligini keltirish mumkin.