4 Mavzu: Aholi yosh-jins tarkibi, mehnat resurslari va demografik siyasat Reja
Yüklə 0,56 Mb. Pdf görüntüsü
|
|
1 4 Mavzu: Aholi yosh-jins tarkibi, mehnat resurslari va demografik siyasat Reja: 1. Aholining yosh va jinsiy tarkibi 2. Aholining yosh-jins piramidasi va takror barpo bo’lishi 3. Aholining keksayishi va uning ijtimoiy-iqtisodiy oqibatlari U yoki bu alomatlar bo'yicha ma’lumotlar aholini ro’yxatdan o‘tkazishda va demografik hodisalarni hisobga olishda inobatga olinadi. Ushbu alomatlar bo‘yicha aholi tarkibi haqidagi umumlashgan ma’lumotlar tuziladi. Lekin, demograf uchun aholining takror barpo bo‘lishiga bevosita va bilvosita bog’liq bo ’ lgan aholi tarkibi va tavsiflari qiziqarlidir, chunki ulardagi o‘zgarishlar bevosita va eng katta ta’sir qiluvchilardir. Bunday tarkiblar, yuqorida aytilganidek, «demografik tarkiblar» deb yuritiladi. Demografik tavsiflar unchalik ko‘p emas: jins, yosh, nikoh va oilaviy holati, shuningdek, yuqorida aytilgan vital hodisalar tavsifi. Demografik o‘zgaruvchilar ichida birinchi o‘rinlar jins va yosh, oila (uy xo'jaligi) tavsiflariga tegishlidir. Demografik tarkiblar ichida esa aholining — jins, yosh va nikoh-oila tarkiblariga tegishli bo'lib, ular bilan biz quyida tanishib chiqamiz. Aholining nikoh va oilaviy tarkibi bilan esa «Nikoh va ajralishning demografik mohiyati» va «Oila va uning demografik taraqqiyoti» boblarida ko‘rib chiqiladi. Tanishishni, avvalo, aholining jinsiga ko‘ra tarkibdan bilan boshlaymiz. Aholining jinsiy tarkibi. Aholining jinsiy tarkibini o‘rganish muhim demografik va ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatga ega. Aholining jinsiy tarkibini yoritishdan oldin «jins» tushunchasiga to‘xtalib o tamiz. Aholining jins tarkibi — aholining erkaklar va ayollarga taqsimlanishidir. Demografiyada jinsiy tarkibni tasavvur qilishning quyidagi ikkita yondashuvidan foydalaniladi: Birinchisi, jami aholi yoki ayrim yosh guruhlaridagi erkaklar va ayollar mutlaq soni va ulushining oddiy hisobi; 2 Ikkinchisi, jami aholi yoki ayrim yosh guruhlaridagi erkaklar sonining ayollar soniga nisbati (yoki aksincha). Odatda, jinslar nisbati erkaklar sonining har 100 yoki 1000 ayolga to‘g‘ri keladigan nisbati orqali hisoblab chiqilishi bilan aniqlanadi (yoki kam hollarda ayollar sonining har 100 yoki 1000 erkakka to‘g‘ri keladigan nisbati ham olinadi). Aholining jins tarkibi uchta omilning birgalikdagi ta’siriga bog‘liq bo‘ladi: tirik tug'ilganlar orasidagi o‘g‘il bolalar sonining qiz bolalar soniga nisbati; differensial o‘lim darajasi, ya’ni turli yosh guruhlaridagi erkaklar va ayollar o‘rtasidagi o’lim darajasining farqi; migratsiya jadalligidagi jinslar farqi. Birinchi omil (jinslarning ikkilamchi nisbati) barcha aholi uchun amaliyotda bir xil va o‘zgarmasdir, shuning uchun bu yerda asosiy rollar differensial o‘lim darajasi va migratsiya jadalligidagi jinslar farqiga tegishli bo‘lib, ular mavjud ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarga bog‘liqdir. Demografiyada jinslar nisbatining birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi turlarini farqlash qabul qilingan. Jinslarning birlamchi nisbati ostida urig’lantirishdagi erkak garnet (homila) sonining ayollar soniga nisbati tushuniladi. Avvallari ushbu nisbat taxminan 100 ayol homilalariga nisbatan 125-130 erkak homilalari to‘g‘ri keladi, deb hisoblangan 1 . Lekin, XX asrning oxirgi o‘n yilliklarida ushbu dalilni shubha ostiga qo‘yadigan ma’lumotlar vujudga keldi. Jinslarning birlamchi nisbati bevosita hisoblanishi mumkin emas. Odatda jinslarning birlamchi nisbatini aniqlashda tirik tug‘ilganlar orasidagi jinsiy farqlar, ona qornidagi kech o ’ lim holati va tabiiy abortlar haqidagi ma’lumotlarni hisoblashga asoslangan bilvosita usuldan foydalanish qabul qilingan. Ushbu usuldan foydalanishga asoslangan maksimal baholashdagi jinslarning birlamchi nisbati 170 ta erkak homilasiga 100 ta ayol homilasi to‘g‘ri kelishi aniqlangan, lekin odatda, ular 1 Abdurahmonov Q., Abduramanov H. Demografiya. T.: Noshir, 2011. 73 b 3 pastroq. Xususan, zamonaviy, qat’iy uslubiy ma’lumotlar ushbu ko'rsatkich kattaligini 115 ga teng kelishini ko‘rsatmoqda. Biroq, ushbu barcha baholashlar asosan mavhumiy tavsifga ega bo‘lib, bu tushib qolish ehtimoli katta bo’lgan urug‘lantirishning birinchi haftalari o‘lim xavfidagi jinslar farqi to‘g‘risidagi ma’lumotlarning yetarli bo‘lmaganligi bilan izohlanadi. Ayrim mualliflarning fikricha, homiladorlikning oxirgi bosqichlarida erkak homilalarining o’lim darajasi yuqori bo’lsa, ayol embrionlari uchun urug’lanlirishning birinchi haftalarida o‘lim xavfi yuqori bo‘lishi mumkin. Umuman olganda, hozirgi vaqtda homiladorlikning boshlang‘ich bosqichlarida jinslar farqidagi o‘lim darajasi to‘g‘risida yetarli darajadagi batafsil ma’lumotlar mavjud emas. Aytish joizki, jinslarning ikkilamchi nisbati to‘g‘risidagi ma’lumotlarni, kech ona qornidagi o‘lim darajasini va tabiiy abortlari birlamchi jinslar nisbatiga nisbatan ekstropolyatsiya qilish mumkin emas. Muqobil yondashuvga asoslangan, X va Y xromosomalarga ega mos ravishdagi spermatozoidlar sonining nisbatini aniqlashga asoslangan tadqiqotlarning ko ’ rsatishicha, jinslarning birlamchi nisbatini 100 ga teng bo’lishi mumkinligini ta’kidlash imkonini beradi. Bugungi kunga qadar jinslarning birlamchi nisbatini bevosita hisoblashning imkoni mavjud emas. Homiladorlikning ikkinchi oyida erkak embrionlarining soni ayol embrionlarining soniga nisbatan katta bo‘lishi haqidagi dalil har qanday mulohazalardan xoli. Bu holat erkak urug‘lanishlar sonining yoki homiladorlikning birinchi bosqichlarida ayol embrionlarida o‘lim darajasining yuqoriligi bilan bog‘liq bo'lishi mumkin. Ushbu omillarning ta’siri ostida jinslarning ikkilamchi nisbati shakllanadi. Yüklə 0,56 Mb. Dostları ilə paylaş:
|