4-mavzu. Audit o’tkazish jarayonida malumotlarni yig’ish va umumlashtirish bo’yicha xalqaro audit standartlari reja

4.6. Moliyaviy hisobotni sharhlash bo’yicha kelishuvlar
Moliyaviy hisobotni sharhlashdan maqsad, auditorga moliyaviy hisobot barcha muhim jabhalari bo’yicha belgilangan moliyaviy hisobotni taqdim etish bo’yicha kontseptual asosga muvofiq tayyorlanmagan deb hisoblashga asoslar taqdim etuvchi auditda talab qilinadigan barcha dalillarni taqdim etmagan qandaydir jabhalar, muolajalarni o’tkazish paytida auditorni e’tiborini jalb qilganligini ta’kidlash imkonini berish hisoblanadi (salbiy ishonchlilik).
Auditor, moliyaviy hisobotda muhim noto’g’riliklarni vujudga keltirishi mumkin bo’lgan vaziyatlar mavjudligini tan olgan holda, sharhlashni kasbiy ishonmaslik nuqtai-nazaridan rejalashtirishi va o’tkazishi lozim.
Sharhlash bo’yicha hisobotda salbiy ishonchlilikni bildirish maqsadida xulosalarni shakllantirishga imkoniyat yaratish uchun, auditor asosan so’rovnoma o’tkazish va tahliliy muolajalar yo’li bilan etarli bo’lgan tegishli dalillarni olishi lozim.
“Sharhlash ko’lami” atamasi sharhlash maqsadiga erishish uchun mazkur vaziyatlarda bajarilishi lozim bo’lgan sharhlash muolajalariga taalluqli. Moliyaviy hisobotni sharhlashnio’tkazish paytida lozim bo’lgan muolajalar, auditor tomonidan xalqaro standart talablari, tegishli kasbiy idoralar, qonunchilik va tartibga soluvchi idoralar va, kerakli joylarda, sharhlash bo’yicha kelishuv shartlari va hisobot bo’yicha talablarni hisobga olgan holda belgilanishi lozim.
Sharhlashni o’tkazish bo’yicha kelishuv sharhlanadigan ma’lumot muhim noto’g’riliklarga ega emasligi to’g’risida ishonchlilikning o’rtacha darajasini taqdim etadi. Bu salbiy ishonchlilik shaklida ifodalanadi.
Auditor va mijoz kelishuv shartlari bo’yicha kelishib olishlari lozim. Kelishilgan shartlar xat-kelishuvda yoki boshqa maqbul bo’lgan, masalan shartnoma shaklida aks etiladi. Xat-kelishuv sharhlashni o’tkazish bo’yicha ishni rejalashtirishda yordam beradi.
Auditor, o’zining manfaati bilan bir qatorda, mijoz manfaatlarini hisobga olgan holda, tayinlanishning tayanch shartlarini hujjatlashtiradigan xat-kelishuvni yo’llashi maqsadga muvofiqdir. Xat-kelishuv auditor o’zining tayinlanganligini qabul qilganligini tasdiqlaydi va kelishuv vazifalari va ko’lami, auditor mas’uliyatining darajasi va chop etiladigan hisobotlar shakli kabi masalalar yuzasidan tushunmovchiliklarni oldini olishga yordam beradi.
Xat-kelishuvga quyidagilar kiritiladi:
- taqdim etilayotgan xizmatning maqsadi;
- moliyaviy hisobot bo’yicha sub’ekt rahbariyatining mas’uliyati;
- sharhlash ko’lami, jumladan xalqaro audit standartlariga izohlanish (yoki tegishli milliy standartlarga yoki amaliyotga izohlanishlar);
- sharh o’tkazish munosabati bilan so’rab olinadigan barcha hisob yozuvlari, hujjatlar va boshqa ma’lumotdan cheklanmagan holda foydalanish;
- sharhlash natijalari bo’yicha xatolar, g’ayriqonuniy harakatlar yoki boshqa kamchiliklar, masalan sodir etilgan tovlamachilik yoki o’zlashtirishlar holatlarini aniqlanishiga umid qilmaslik holati;
- audit o’tkazilmasligi va auditorlik xulosasi shakllantirilmasligi haqida ta’kidlash. Ushbu jabhaga urg’u berish va kelishmovchiliklarni oldini olish uchun, auditor, shuningdek, sharhlash bo’yicha kelishuv qandaydir qonunchilik bilan belgilangan talablarga yoki uchinchi tomondan audit yuzasidan belgilangan talablariga muvofiq bo’lmasligini ta’kidlashi mumkin.
Auditor ishni kelishuv samaradorlik bilan bajariladigan qilib rejalashtirishi lozim. Moliyaviy hisobot sharhlashini rejalashtirishda, auditor oxirgi bilimlarni olishi yoki biznes to’g’risidagi bilimlarini oxirgi, jumladan sub’ekt tashkil etilishi, buxgalteriya hisobining tizimi, asosiy faoliyat tavsiflari va uning aktivlar, majburiyatlar, daromadlar va xarajatlar turi to’g’risidagi ma’lumot bilan to’ldirishi lozim.
Auditor sharhning aniq tavsifi, muddati va hajmini belgilashda mulohazani qo’llashi lozim. Auditor quyidagi jabhalarga rioya qiladi va foydalanadi:
Auditor moliyaviy hisobotga taalluqli bo’lgan, masalan sub’ektning ishlab chiqarish usullari va mahsulotni sotishi, uning navlari, ishlab chiqarish ob’ektlari va o’zaro bog’liq tomonlarning joylashgan joylarini bilish kabi masalalar va boshqa masalalar bo’yicha tushunishlar olishi lozim. Auditorga bunday tushunish, u o’rinli so’rovnomalarni o’tkazishi va tegishli muolajalarni ishlab chiqishi hamda olingan javoblarga va boshqa ma’lumotga baho berishi uchun talab qilinadi.