4-mavzu. Audit o’tkazish jarayonida malumotlarni yig’ish va umumlashtirish bo’yicha xalqaro audit standartlari reja

4.7. Moliyaviy ma’lumot yuzasidan kelishilgan muolajalarni bajarish bo’yicha kelishuvlar
Kelishilgan muolajalarni bajarish bo’yicha kelishuv auditor tomonidan moliyaviy ma’lumotning alohida moddalari (masalan, kreditorlik qarzi, debitorlik qarzi, bog’liq tomonlardan xaridlar hamda sub’ekt segmentining sotishi va foydasi), moliyaviy hisobot (masalan, buxgalteriya balansi) yoki moliyaviy hisobotning to’liq to’plami yuzasidan muayyan muolajalarni bajarishdan iborat bo’lishi mumkin.
Kelishilgan muolajalar bo’yicha kelishuvning maqsadi auditor tomonidan auditor, sub’ekt va har qanday uchinchi toionlar bilan kelishilgan auditorlik muolajalarini bajarish va amaldagi natijalar bo’yicha hisobot taqdim etishdan iborat.
Auditor faqat kelishilgan muolajalar bo’yicha amaldagi xulosalar yuzasidan hisobot taqdim etishi munosabati bilan hech qanday ishonchlilik bildirilmaydi. Buning o’rninga foydalanuvchilarning o’zi auditorning hisoboti bo’yicha muolajalarga va amaldagi xulosalarga baho beradi va auditorning ishidan kelib chiqib o’zining xulosalarini chiqaradi. Ushbu hisobot faqat bajariladigan muolajalar kelishuvida ishtirok etadigan tomonlarga taqdim etiladi, chunki muolajalarni o’tkazish sabablari bilan tanish bo’lmagan tomonlar ularning natijalarini noto’g’ri talqin etishi mumkin.
Kelishilgan muolajalar bo’yicha kelishuvlar uchun mustaqillik talab qilinmaydi; biroq kelishuv shartlari yoki vazifalari auditordan mustaqillik yuzasidan Malakaviy buxgalterlarning ahloqiy kodeksi talablariga rioya qilishni talab etishi mumkin. Agar auditor mustaqil bo’lmasa, amaldagi xulosalar bo’yicha hisobotda bu haqida ta’kidlab o’tish lozim.
Auditor amaldagi xulosalar bo’yicha hisobot nusxalarini oladigan sub’ekt vakillari va odatda boshqa muayyan tomonlar kelishilgan muolajalar va kelishuv shartlari yuzasidan aniq tushunishga egaligiga ishonch hosil qilishi lozim. Kelishishni talab qiladigan masalalar quyidagilardan iborat:
- bajariladigan muolajalar audit yoki sharh emaslik holati va, tegishli ravishda, hech qanday ishonchlilik bildirilmasligini ta’kidlovchi sharhning tavsifi;
- kelishuvning belgilangan maqsadi;
- kelishilgan muolajalar qo’llaniladigan moliyaviy hisobotni solishtirish;
- aniq belgilangan bajariladigan muolajalarning tavsifi, muddati va hajmi;
- amaldagi xulosalar bo’yicha hisobotning kutilayotgan shakli;
- amaldagi xulosalar bo’yicha hisobotni tarqatish yuzasidan cheklovlar. Agar bunday cheklovlar huquqiy talablarga zid bo’lgan taqdirda, auditor ushbu kelishuvni qabul qilmasligi lozim.
Muayyan vaziyatlarda, masalan, muolajalar tartibga soluvchi idoralar, tarmoq vakillari va buxgalteriya kasbiy vakillari o’rtasida kelishilgan taqdirda, auditor javob oladigan barcha tomonlar bilan muolajalarni muhokama qila olmaydi. Bunday holatlarda, auditor, masalan, jalb etilgan tomonlarning tegishli vakillari bilan bajariladigan muolajalar muhokamasini, bunday tomonlar bilan tegishli xat yozishuvlarni sharhlash yoki ularga chop etiladigan namunaviy hulosa loyihasini taqdim etishni ko’rib chiqishi mumkin.
Auditor o’zining manfaatini ko’zash bilan bir qatorda, mijoz manfaatlarini ko’zlagan holda, tayinlashning tayanch shartlarini hujjatlashtiradigan xat-kelishuv yo’llashi maqsadga muvofiqdir. Xat-kelishuv auditor tomonidan tayinlanganligini qabul qilganligini tasdiqlaydi va kelishuvning maqsadi va ko’lami, auditorning mas’uliyat darajasi va chop etiladigan hisobotlarning shakli kabi masalalar yuzasidan to’g’ri tushunmovchiliklarni oldini olishga yordam beradi.
Xat-kelishuvga quyidagi masalalar kiritiladi:
- bajarilishi lozim bo’lgan tomonlar o’rtasida kelishilgan muolajalarning ro’yxati;
- amaldagi xulosalar bo’yicha hisobot tarqatilishining bajarilishi lozim bo’lgan muolajalar yuzasidan kelishib olgan muayyan tomonlar tomonidan cheklanishi to’g’risida ta’kidlash.
Bundan tashqari, auditor xat-kelishuvga ilova qilingan chop etiladigan amaldagi xulosalar bo’yicha namunaviy hisobot loyihasini ko’rib chiqishi mumkin. Auditor kelishuvni samaradorlik bilan bajarishni ta’minlaydigan ishni rejalashtirishi lozim. Auditor amaldagi xulosalar bo’yicha hisobotni tasdiqlaydigan dalillarni va kelishuv xalqaro standart va ushbu kelishuv shartlariga muvofiq bajarilganligi yuzasidan dalillarni taqdim etish uchun muhim bo’lgan jabhalarni hujjatlashtirishi lozim. Auditor kelishilgan muolajalarni bajarishi va olingan dalillardan amaldagi xulosalar bo’yicha hisobot taqdim etish uchun asos sifatida foydalanishi lozim.
Kelishilgan muolajalarni bajarish bo’yicha kelishuvda qo’llaniladigan muolajalar quyidagilardan iborat bo’lishi mumkin:
- so’rovnoma va tahlil;
- qaytadan hisoblash, solishtirish va aniqlik yuzasidan boshqa tekshirishlar;
- kuzatish;
- tekshirish; tasdiqlarni olish.
Kelishilgan muolajalar bo’yicha kelishuv yuzasidan hisobot foydalanuvchi bajarilgan ishning tavsifi va hajmini tushunishi uchun, auditor maqsad va muolajalarni etarli darajada batafsil yoritishi lozim.
Amaldagi xulosalar bo’yicha hisobot quyidagilardan iborat bo’lishi lozim:
(a) sarlavha;
(b) oluvchi (odatda, kelishilgan muolajalarni bajarish uchun auditorni taklif etgan mijoz);
(v) kelishilgan muolajalar qo’llanilgan aniq belgilangan moliyaviy va moliyaviy bo’lmagan ma’lumotni solishtirish;
(g) bajarilgan muolajalar oluvchi bilan kelishilganligini ta’kidlash;
(d) kelishuv kelishilgan muolajalar bo’yicha kelishuvlar yuzasidan qo’llaniladigan Xalqaro audit standartlariga yoki tegishli milliy standartlar yoki amaliyotga muvofiq bajarilganligini ta’kidlash;
(e) agar lozim bo’lsa, auditor sub’ektdan mustaqil emasligini ta’kidlash;
(j) bajarilgan kelishilgan muolajalarning maqsadini solishtirish;
(z) bajarilgan aniq belgilangan muolajalarning ro’yxati;
(i) auditorlik amaldagi xulosalarni, jumladan aniqlangan xatolar va istisnolarning etarli tafsilotlari bilan bayon etish;
(k) bajarilgan muolajalar audit yoki sharh emasligi va shuning uchun hech qanday ishonch bildirilmasligini ta’kidlash;
(l) agar auditor qo’shimcha muolajalarni, auditni yoki sharhni bajarganda hisobotda yoritish uchun boshqa masalalar aniqlanishi mumkinligini ta’kidlash;
(m) hisobot bajarilishi lozim bo’lgan muolajalar bo’yicha kelishilgan tomonlar tomonidan cheklanganligini ta’kidlash;
(n) hisobot faqat elementlar, hisobvaraqlar, moddalar yoki muayyan moliyaviy va moliyaviy bo’lmagan ma’lumotga tegishlikligini va u sub’ektning umuman moliyaviy hisobotiga taalluqli emasligini ta’kidlash (mumkin bo’lgan joyda);
(o) hisobot sanasi;
(p) auditorning manzili;
(r) auditorning imzosi.