4-Mavzu: Islom dini. Islom ta’limoti Reja: Islom shakllanishidagi tarixiy sharoit, Islom dinining vujudga kelishi

Islom dinining vujudga kelishi. Muhammad ibn Abdulloh-din da’vatchisi va 
davlat arbobi. 
ISLOM (arab.-bo‘ysunish, itoat etish, o‘zini Alloh irodasiga topshirish)-
jahonda uch din (buddaviylik, xristianlik bilan bir qatorda)dan biri. Islom diniga 
e’tiqod qiluvchilar arabcha “muslim” deb ataladi.
«Al – Islom» atamasi Qur’oni karimda semantik jihatdan «al - imon» 
(e’tiqod) va ad – din (diniy burchlar majmuasi)ga yaqin ma’noda 8 marta uchraydi. 
Etimologik jihatdan «Islom» atamasi «salima» o‘zagidan olingan bo‘lib, dastlab 
«salom - tinchlik» ma’nosini anglatdi. U islomdan avval arablarda hukm surgan 
«johillik» ziddi sifatida ishlatildi. Furqon surasining 63 oyatida aynan shu 
ma’noda: “Rahmon (Alloh)ning bandalari er yuzida ohista yuradilar, johillar ularga 
xitob qilsalar, «salom» deb javob beradilar”, - deyilgan. Bu oyat nima uchun 
arablarning Muhammad (sav) dan oldingi davri «johiliya» va uning davri «islom» 
deya atalganini aniq izohlab berayapti.
Keyin «salima»dan olingan IV – bob «aslama» fe’li (Allohga) bo‘ysunmoq, 
itoat etmoq, o‘zini bag‘ishlamoq ma’nolarida ishlatila boshladi. Shu fe’lning 
sifatdoshi «muslim» Allohga itoat etuvchi va uning payg‘ambarlariga (qaysiki 
bo‘lishidan qat’i nazar Ibrohim (as), Muso (as), Iso (as) va Muhammad (as)larga) 
ergashuvchi barcha insonlarga nisbat qilindi. Qur’on oyatlari: Bas, (ey, 
Muhammad,) yuzingiz (o‘zingiz)ni doimo to‘g‘ri bo‘lgan dinda (Islomda) tuting! 
Insonlarni o‘sha asosda yaratgan Allohning yaratuvchiligini (anglangiz!) 
Allohning yaratishiga o‘zgartirish yo‘q. Eng to‘g‘ri din shudir! Lekin ko‘p odamlar 
bilmaslar (Rum surasi, 30;30). Ibrohim o‘z o‘g‘illariga, shuningdek, (nabirasi) 
Ya’qub ham shu dinni vasiyat qilib dedilar: “O‘g‘illarim, albatta, Alloh sizlar 
uchun shu dinni tanladi. Bas, musulmonlik holingizdagina dunyodan o‘tingiz!” 
(Baqara surasi, 2;132). Iso ulardan kufrni sezgach, aytdi: “Alloh sari (borishimda) 
menga yordamchilar kim?” Havoriylar aytdilar: “Biz Alloh (dinining) 
yordamchilarimiz. Allohga imon keltirdik va Allohga (bo‘yin sinuvchi) musulmon 
ekanimizga guvoh bo‘lgin (ey, Iso!) (Oli Imron, 3;52). Nihoyat, Moida surasining 
3 - oyatida «Islom» so‘zi ayni Muhammad (sav) e’lon qilgan dinga nisbatan 
ishlatildi. «Bugun dininglarni takomuliga etkazdim, sizlarga ne’matimni 
oxirigacha berdim va dininglar «Islom» bo‘lishiga rozi bo‘ldim».
Demak, «Islom» lug‘aviy jihatdan Allohga itoat etish, o‘zlikni unga 
bag‘ishlash ma’nolarida johiliya arablarining o‘jarligi, qiziqqonligi, takabburligiga 
zid qo‘yildi. Sunniy ulamolar orasida keng tarqalgan fikrga ko‘ra «ad – din» 
tushunchasi «al – islom», «al - imon» (Allohning va uning Rasuli Muhammad 

---

4 
(sav) bergan barcha xabarlarning haqligi) hamda «al - ihson» (husni axloqqa 
asoslangan amallar)ni o‘z ichiga oladi.
ASSALOMU ALAYKUM (arab. sizga tinchlik, salomatlik tilayman) -
musulmonlar o‘zaro uchrashganda ishlatiladigan salomlashuv iborasi. Salom qabul 
qiluvchi "Va alaykum assalom" ("Sizga ham tinchlik, salomatlik tilayman"), deb 
javob qaytaradi. A.a. tanigan va tanimagan musulmonlarga beriladi. Kichik 
yoshdagilar yoshi ulug‘larga, ulov mingan odam piyodaga, piyoda ketayotgan 
kishi o‘tirganga, ozchilik ko‘pchilikka salom beradi. A.a. ko‘pchilik huzuriga kirib 
o‘tirishda ham aytiladi. A.a. deyish sunnat, javob qaytarish esa vojib hisoblanadi. 
A.a. namoz o‘qiyotgan kishining namozi tugaganining alomati hamdir. AShOB - q. 
Sahoba. 
Muhammad payg‘ambarga nozil bo‘lgan birinchi sura, al-Alaq! Surasidir. 
Unga ko‘ra insonni ilmga da’vat qilinadi, ilm ulug‘lanadi. 
"(U) insonni laxta qondan yaratdi. O‘qing! Rabbingiz esa Karamlidir. U 
insonga qalam Bilan (yozishni ham) o‘rgatdi. U insonga bilmagan narsalarini
bildirdi. Darhaqiqat inson xaddidan oshar. (Ey, inson!) Albatta, qaytish Rabbing 
huzurigadir."
1
Muhammad (s.a.v.) ana shunday shaxs sifatida nafaqat arablar dunyosida, balki 
butun musulmon olamida yangi sivilizatsiyaga asos soldi. 40 yoshidan boshlab u 
Allohdan kelgan vahiylarni o‘z qabiladoshlariga etkazadi.
MUHAMMAD (sav) (571-632) –islom dini asoschisi va payg‘ambari. 
Musulmonlar e’tqodiga ko‘ra, Allohning oxirgi payg‘ambari va elchisi. 
Muhammad ismiga “sallalohu alayhi vassallam” (sav) –“unga Allohning rahmat va 
salomi bo‘lsin” deb salovat aytib qo‘shib qo‘yiladi.
Rasul (arab.-yelchi) islom an’anasida Alloh tomonidan tanlab olinib, vakil 
qilingan va targ‘ibot yuritish, da’vat qilish vazifasi topshirilgan, ilohiy kitob nozil 
qilingan payg‘ambar. Muhammad (s.a.v.) ga nisbatan doimo Rasul nomi qo‘llanib 
kelinadi. Nabiy-kitob nozil qilinmagan payg‘ambar. Shu boisdan ham har bir 
rasulni nabiy deb atash mumkinligini, ammo nabiylarni Rasul deb bo‘lmasligi 
qayd qilingan. 
Nabiy (arab.-ko‘ligi anbiyo, ilohiy xabar keltiruvchi) payg‘ambar, Allohning 
farmoyishini insonlarga etkazib beruvchi vositachi shaxs. O‘zlariga maxsus kitob 
va shariat berilmay, bir rasulga (ya’ni Alloh elchisi) ato etilgan kitob va shariatga 
amal qilmoqqa buyurilgan payg‘ambarlar nabiylar deyiladi. Nabiylarning hech biri 
rasul bo‘la olmaydi, ammo rasullarning har biri Nabiy nomi bilan ataladi.
Allohdan vahiy olib turuvchi shaxs Qur’onda Muhammad (sav)ning rasul 
(elchi) degan ismi bilan bir qatorda eng asosiy sifatlaridan biri. 
Islom dini paydo bo‘lgan davrga kelib yakkaxudolik g‘oyasi havoda kezib 
yurardi: yangi haqiqiy Xudoni topishga xarakat qilgan juda ko‘p din 
targ‘ibotchilari-payg‘ambarlar paydo bo‘ldi. Bo‘lajak islom sivilizatsiyasining 
diniy poydevorini qurgan Muhammad shulardan edi. 
1
Қуръони Карим маъноларининг таржима ва тафсири. Шайх Абдулазиз Мансур. Т.: 2007,597-б. 

---

5 
Muhammad payg‘ambar iudaizmga ham, xristianlikka ham hurmat bilan 
munosabatda o‘lgan, ularni Xudo nafasi tekkan kitoblarga ega dinlar deb 
hisoblagan. Ammo islomda to‘la vahiy yuborib Zabur, Tavrot va Injilda yozilgan 
ko‘pgina narsalarni bekor qilgan deb xisoblagan. 
Muhammad payg‘ambar paydo bo‘lishining teran mazmuni shundan iboratki, u 
ilohiylikning arablarga hozirgi davlatchilik poydevorini qurish imkonini bergan. 
Shunday qilib, Quraysh qabilasi, hoshimiylar urug‘idan bo‘lgan Muhammad 
ibn Abdulloh “fil yili”-Abrahaning Makkaga yurishi muvaffaqiyatsiz tugagan yil, 
ya’ni taxminan 570 yilda tug‘ilgan deb hisoblash qabul qilingan. U uncha boy 
bo‘lmagan, lekin Makka zodagonlariga yaqin oilada tavallud topgan. 
Muhammad (AS) go‘dakligidayoq etim qolgan, tug‘ilmasidan olidin otasi 
Abdulloh, olti yoshligida esa onasi Omina vafot etgan. Muhammadni o‘z 
tarbiyasiga olgan bobosi Abdumutalib ham ko‘p o‘tmay vafot etadi. Etim bolani 
tarbiya qilishni amakisi Abu Tolib o‘z zimmasiga oladi. Muhamad amakisining 
podasini boqadi, keyin tijorat ishlariga jalb qilinadi, karvonlarni kuzatib boladi. 
Savdo ishlari bilan Suriyaga safar qiladi, u erda xristian diniy ta’limoti bilan 
tanishadi. Muhammadning Makka shahrining siyosiy hayotida ishtirok etgani, 
Ka’bani suv toshqini vayro etgach, uni tiklashga ko‘maklashgani ma’lum. 
U 25 yoshga to‘lganida badavlat ayol xadichaga uylanadi. Xadicha katta savdo 
ishini o‘zi boshqarardi. Muhammad Damashq, Hiro, Makka va Yaman oralig‘ida 
qatnab, savdo ishlarini olib boradi va muvaffaqiyatga erishadi.
Muhammad (AS) dan Xadicha uch o‘g‘il (Qosim, Tohir, Tayib) va 4 qiz ( 
Ruqiya, Zaynab, Ummu Kulsum, Fotima) ko‘rgan. O‘g‘illari go‘dakligidayoq 
vafot etgan. Qizlaridan Fotimagina Muhammad (AS)ning naslini davom ettirgan. 
Musulmon mamlakatlaridagi ko‘pchilik sulolalar (Hasaniylar, Husayniylar, 
Idrisiylar, Fotimiylar, Sa’diylar vab.) hamda barcha sayyidlar Fotima va uning eri 
Ali ibn Abu Tolib avlodlari deb hisoblanadi. 
Muhammad (SA) Xadicha hayotligida uylanmagan. Vafotidan so‘ng bir necha 
bor uylanganlar. Lekin Oyshadan boshqa qiz xotin olmaganlar, ulardan farzanda 
ko‘rmagan. Joriyalari Moriyadan Ibrohim ismli o‘g‘li yoshligidayoq vafot etgan. 
Muhammad (AS) 40 yoshga to‘lgunga qadar ko‘pincha yolg‘iz ibodat bilan 
mashg‘ul bo‘lar, o‘yga tolardi. 610 yilning ramazon oyida Hiro tog‘ining g‘orida 
ibodat qilayotganida Allohdan Jaroil farishta vositasida birinchi vahiy tushadi va 
Qur’oni Karimning “Alaq” surasining ilk oyati nozil bo‘ladi. “Mehribon va Rahmli 
Alloh nomi bilan (boshlayman). (Ey, Muhammad, btun borliqni) yaratgan zot 
bo‘lmish Rabbingiz nomi bilan o‘qing! U insonni lahta qondan yaratdi. O‘qing! 
Rabbingiz esa karamli zotdir. U insonga qalam bilan (yozishni) o‘rgatgan zotdir. U 
insonga bilmagan narsalarini o‘rgatdi.” 
Arabcha “iqra’” (o‘qimoq) so‘zi o‘qi yaqin ma’noli “qr’” o‘zagiga ega bo‘lib, 
“yod o‘qimoq” va “qiroat qilmoq” degan ma’nolarni anglatadi. Qur’on so‘zi ana 
shu o‘zakdan kelib chiqqan.
Islomning eng asosiy talabi hisoblangan kalimai shahodatda “La ilaha illallohu 
Muhammadun Rusul-Alloh” (Allohdan o‘zga iloh, Muhammad uning 

---

6 
payg‘ambaridir), deb uqtiradi. Qur’oni Karimda Allohning yagonaligi va buyukligi 
juda ko‘p bor Qur’oni Karimda ta’kidlanadi.
1
Baqara surasi. 255. “ Alloh-undan o‘zga iloh yo‘qdir. (U) hamisha barhayot 
va abadiy Turuvchidir. “
2
Birinchi bo‘lib Bibi Xadicha, keyin amakivachchasining o‘g‘li Xaydar (Ali) , 
asrandi o‘g‘li Zayd ibn Xoris islomga kiradi. Biroq, Makkadagi boshqa 
qabiladoshlari Muhammad (s.a.v.) targ‘ibotlariga tish tirnoqlari bilan qarshi 
chiqdilar.
Vaqt o‘tishi bilan musulmonlar soni 30ta ga etdi. Musulmonlar o‘z dinlarini 3 
yil yashirish saqladilar. Ochiq da’vatdan so‘ng Makka mushriklari Ab Bakr, 
Usmon ibn Affon kabi islomni qabul qilgan ulug‘ va badavlat zotlarga hech narsa 
deya olmasalarda ammo zaif, kambag‘al, himoyasiz musulmonlarni qattiq siquvga 
oldilar. Makka mushriklarining zulm va sitamlari kuchayib ketgach, Payg‘ambar 
qiyinchilikda qolgan musulmonlarni Habashistonga hijrat qilib ketishga buyurdi. 
Shunda 11 erkak va 4 ayoldan iborat guruh Makkadan yashirin ravishda chiqib, 
Qizil dengiz bo‘ylab ketdilar. Ularni Habashistonda Oqsum podsholigi yaxshi 
kutib oldi. Xristianlar bilan ular yaxshi hayot kechira boshladilar. Bir yildan so‘ng 
Alining akasi jafar ibn Abi Tolib boshchiligida 80 kishi Xabashistonga ko‘chib 
bordi.
Ayni paytda Makkada ahvol yomonlashdi, Quraysh zodagonlarining 
Muhammadga dushmanligi ortdi. 620 yilda Xadichaning so‘ngra Abu Tolibning 
vafotidan so‘ng Muhammad (SA)ning hayoti xavf ostida qoldi. Shundan so‘ng 
payg‘ambar Toifga yo‘l oldi u erda hech kim islomni qabul qilmadi. Shu 
qiyinchiliklarda “Isro va Me’roj” voqeasi yuz beradi.
“Me’roj” voqeasi – Muhammad payg‘ambarning Buroq nomli afsonaviy 
otida tunda Makkadan arshi-a’loga mo‘jizali safari bilan bog‘liq.
Ma’lumki, Islom ilohiyotida Muhammad payg‘ambarning arshi a’loga 
chiqishlari qissasi muhim o‘rin egallaydi. Unga ko‘ra, Jabroil (a.s.) Allohning amri 
bilan Muhammad payg‘ambarni bir kechada Ka’badan Buroqqa mindirib, Masjidi 
Aqsoga olib borgan. U erda payg‘ambar ikki rakat nomoz o‘qiganlaridan so‘ng 
samoga ko‘tarilib ketganlar. 
Allohning sevimli Rasuli (s.a.v.) etti qavat osmonga sayr qilib o‘zidan oldin 
o‘tgan barcha payg‘ambarlar bilan uchrashadi.
ISRO VA ME’ROJ – islom tarixida Muhammad (sav)ning Makkadan 
Quddusga qilgan tungi sayri (Isro) hamda Quddusdagi Aqso masjididan osmonga 
ko‘tarilishlari (Me’roj). Xadis va rivoyatlarda aytilishicha, Muhammad (sav) 
boshchiligida tunda ko‘p yillik masofani bosib o‘tib, bu samoviy sayohatlaridan 
boy xotiralar bilan qaytishgan. Jumladan, etti qavat osmon oraliqlarida o‘zlaridan 
oldingi o‘tgan yirik payg‘ambarlar bilan muloqotda bo‘lishgan. Jannat va do‘zahni 
1
Қаранг: Ислом ҳуқуқи.Олий ўқув юртлари учун дарслик. Раҳманов А.Р, Раҳманов А.Р. –Тошкент: “ТДЮИ” 
нашриёти, 2007, Б. 41. 
2
Абдулазиз Мансур. Қуръони Карим маъноларининг таржима ва тафсири. Бақара сураси. “Тошкент ислом 
университети”, 2007, 50 б. 

---

7 
omosha qilishgan. 5 vaqt nomoz ham shu kechada farz qilingan. Islom olamida har 
yili rajab oyining 27 kechasini bayram sifatida nishonlanadi. Qur’oni karimda 
quyidagi oyati nozil bo‘lgan. 
Qadr surasi. “Mehribon va Rahmli Alloh nomi bilan (boshlayman). 
1. Albatta. Biz uni (Qur’onni “Lavhul-mahfuzdan birinchi osmonga) Qadr 
kechasida nozil qildik.
2. (Ey, Muhammad!) Qadr kechasi nima ekanini Sizga ne ham anglatur?! 
3. Qadr kechasi ming oydan yaxshiroqdir. 
4. U (kecha)da farishtalar va Ruh (Jabroil) Parvardigorlarining izni bilan (yil 
davomida qilinadigan) barcha ishlar (rejasi) bilan (osmondan erga) tusharlar. 
5. U (kecha) to tong otguncha salomatlikdir.”
1
Da’vatning o‘ninchi yili haj mavsumida Payg‘ambar Makkaning shimolida 
“Aqaba” degan tepalikda Yasrib (Madina)dan kelgan 6 kishini islomga qabul 
qiladi. Bu uchrashuv islom tarixida “Birinchi Aqaba bay’ati” deb nom oldi. Ular 
“bay’at” (qasamyod) qildilar. Keyingi ikki haj masumida madinaliklardan 12 kishi, 
uchinchisida 75 kishi ishtirok etdilar. Bu voqelardan so‘ng Rasullulloh Madinaga 
hijrat qilishga qaror qiladi. 
Muhammad (s.a.v.) dastaval madinaliklarni birlashtirish choralarini izladi va 
topdi. Madinadagi ikkita asosiy qabila avs va hazrajlar doimo olishib kelardilar. Bu 
olishuvning davom etishi aslo mumkin emasdi. 
Chunki har yili Makka ziyoratiga kelgan Madinaning AVS va xazraj qabilalari 
vakillari payg‘ambarga sodiqlikka, yordam berishga va’da qilib, Yasribga ko‘chib 
borishga ko‘ndirishadi. 622 y. 20 sentyabrda Madinaga ko‘chib o‘tadilar.
Islomning Madina davri katta tarixiy ahamiyatga ega. Musulmonlar birinchi 
marta alohida diniy jamoa (umma) bo‘lib yashay boshladilar. Bu esa diniy 
qoidalarini takomillashtirishni tezlashtirib yubordi. Namoz, azon, ro‘za, zakot 
tahorat, ibodat va boshqa amallari ishlab chiqiladi. Musulmonlar namoz 
o‘qiladigan kun juma deb belgilandi. Ka’ba muqaddas xaj ziyoratgohi deb 
belgilandi. U islom dinining asosiy ziyoratgohi Qiblaga qarab namoz o‘qiladigan 
bo‘ldi. Madinada birinchi masjid, Payg‘ambarning uylari quriladi. Madinaga 
ko‘chib kelganlar muhojirlar, madinaliklar ansorlar (yordamchilar) deb ataladi.
Islom dini paydo bo‘lgunga qadar Arabiston jamiyatida tartibni saqlash 
vazifasini asosan xakamlar bajargan.
Qabilalar, urug‘lar va jamoalar o‘z nizo va janjallarini o‘z kohinlarining ajrimi 
bilan hal qila olmasalar, hakamga murojaat etganlar. Hakamlikka eng hurmatli va 
obro‘li odam chaqirilgan. Qonunchilik va sud xokimiyati hakam qo‘liga 
vaqtinchalik topshirilgan va u nizo taraflarini yarashtirgan, ba’zan arab 
qabilalarining siyosiy faoliyatiga aralashgan. 
Yasribda Muhammad (AS) aynan shunday hakam sifatida chaqirilgan. 
Hakamlik faoliyati Payg‘ambarning Yasribda siyosiy va ma’naviy yo‘lboshchi 
1
Абдулазиз Мансур. Қуръони Карим маъноларининг таржима ва тафсири. “Тошкент ислом университети”, 
2007, 598 б. 

---

8 
sifatidagi mavqeini yanada kuchaytirishga ko‘maklashgan. Vaqtinchalik 
chaqirilgan hakamdan doimiy xakamga aylangan.
Muhammad (AS) hayotining so‘nggi yillarida Arabistondagi turli qabilalar 
vakillarining Payg‘ambar xuzuriga o‘z nizolarini ajrim qilib berishini so‘rab 
kelgan. 
Arabiston musulmonlari ko‘z o‘ngida Muhammad (SA) mohiyat e’tibori bilan 
o‘z xokimiyatini emas, balki Alloh xokimiyatini amalga oshirgan. Shu ma’noda 
Qur’oni karim suralarida Muhammadning barcha amallari va buyruqlari yuz 
bergan voqealar zamirida Allohning irodasi yotishi qayta qayta ta’kidlanadi. 
Muhammad (s.a.v.) ning xuddi diniy ruhi kabi tiniq siyosiy ongi natijasida 
musulmon jamoasi Nizomi yuzaga keldi. Bunga ko‘ra, ansor (madinaliklar) va 
muhojir (makkalik) lar yagona bir jamoa (umma) bo‘lib, bunga o‘z e’tiqodlariga 
kelgan holda yahudiylar va mushrikiylar ham kirar edilar. Umma teokratik (diniy 
ruhdagi) siyosiy tashkilot bo‘lib, Muhammad (s.a.v.) uning ham diniy, ham 
dunyoviy, ham xarbiy rahbari bo‘ldi. Natijada, qarama-qarshi manfaatlar barham 
topib, barcha janjalli masalalarni xal etish Allohning rasuli(elchisi) Muhammad 
(s.a.v.) ixtiyoriga o‘tdi. Etnik ziddiyatlarni hal etish yo‘li topilgach, Muhammad 
(s.a.v.) yangi dinning rasm rusumlarini shakllantira boshladi. Avvalo, Ka’baga haj 
qilish, tahorat qilish, namoz o‘qish, ro‘za tutish rasm rusumlari ishlab chiqildi. 
Birinchi masjid qurilib, unda musulmonlar namozni Quddusi sharif (Ierusalim)ga 
qarab o‘qidilar. 1,5 yil o‘tgach, musulmonlar nigohi Makkaga qaratildi.