4-mavzu. Matn turlari va tarkibi. Matn tahlili va tahriri

Monologikmatn.Monologikmatndamazmunizchilligi
Monolog ( yunon. monos – yakka, logos – so‘z ) - yakkashaxsningaynipaytdajavobberilishinitalabqilmaydigan, o‘zgalarreplikalaribilanbo‘linmagannutqi. Monolog og‘zakishaklda ( turliyig‘inlardaginutq, ma’ruza, hisobotlar) ham, yozmashaklda ( publisistika, memuarlarva h. ) ham kengqo‘llanadi. Badiiyadabiyotdamonologlardanturlimaqsadlardafoydalaniladi. Ayniqsa, dramatikasarlardamonologlarningbadiiy – estetikvazifalardoirasianchakeng.
T
Tavsifiy matn yaratishda uyushiq bo‘laklar, ajratilgan gap bo‘laklari, atov gaplar, sodda gaplar, qo‘shma gap ko‘rinishlaridan ham keng foydalaniladi.

avsifiy(monologik) matnso‘zlovchi yoki yozuvchi tomonidan bayon etilgan voqea-hodisa, narsa yoki shaxs tasviri, tavsifi yoxud xabar, ma’lumot bayonidir. Maqola, insho ham tavsifiy matnning bir turi sanaladi.Ma’lum voqea-hodisalarga, narsa va shaxslarga oid fikr-mulohaza bildirish, ularni badiiy-tasviriy vositalar yoki dalillar bilan ta’riflash, izohlash, isbotlash, asoslash tavsifiy matnga xos xususiyatlardandir. Tavsifiy matnda belgi-xususiyat ifodalovchi so‘zlar, atamalar, modal so‘zlar, fe’lning funksional shakllari, ravishlar faol qo‘llanadi.


Akademik matnlar yaratishning o‘ziga xos xususiyatlari.
M


Tilda eng yirik birlik gap bo‘lsa, matnda u eng kichik birlik bo‘lib qoladi.
atn tilini ilmiy o‘rganishda undagi tovush (harf) va mazmun munosabatiga alohida e’tibor qaratish kerak.
Matn tilshunosligi ilmiy jihatdan boshqa tilshunoslik sohalaridan farq qiladi. Tilshunoslik, umuman, tilda fonema (tovush), morfema (eng kichik ma’nodor birlik), so‘z (tilning asosiy markaziy birligi), so‘z birikmasi va gapni birliklar sifatida ajratib, ularni fonologiya, morfologiya, leksika, sintaksis va stilistika kabi til bosqichlarida o‘rganadi.
An’anaviy tilshunoslik va matn tilshunosligi o’rtasida katta farqlar bor. Matnga bir butun sistema va struktura sifatida yondashilsa, farqlar yanada oydinlashadi. Hozirgi davrda mavjud bo’lgan matn tilshunosligiga doir turli nazariy qarashlar ham o‘zaro farqlanadi, lekin ular negizidagi eng asosiy muammo — matn tuzilishi va unda mazmunning tildagi ifoda vositalari bilan berilishidir.
Biroq matndagi har bir birlik doirasida tildagi turli kategoriyalar va ularning qo‘llanishini alohida o‘rganish mumkin.

Matnshunoslarbadiiyasarlarmatnigayassi(gorizontal)vatik(vertikal)holatlarjihatidanqaraydilar. Birinchiholatdamatn, abzats, murakkabsintaktikbirikmava gap farqlansa, ikkinchi — tikholatdamatnichidagibarchaxususiyatlarmazmunnitashkiletishiko’rinadi.