4-mavzu ona tili punktuatsiyasining asosiy tamoyillari

Differensiatsiya (frans. differentiation, lot. differentia — farqlanish, farq), 
ixtisoslashish — dastlab bir xil elementlardan iborat bo‘lgan sistemaning sifat 
jihatidan farq qiladigan bir qancha qismlarga ajralib ketishi. D. muayyan sistema 
funksiyasining kengayishi, intensivligining ko‘tarilishi va bu funksiyalarni uning 
tarkibiy qismlari o‘rtasida taqsimlanishi bilan bog‘liq holda sistema ishining 
samarasini oshiradi. D. bir necha shakdsa namoyon bo‘ladi. Felogenetik D. — 
yaxlit taksonning ikki yoki bir nechta qismlarga ajralishi (mas, adaptiv radiatsiya, 
tur hosil bo‘lishi). Turning populyasiyalarga D.si tabiiy resurslardan uning optimal 
foydalanishiga olib keladi. Morfofiziologik D. — evolyusiya jarayonida 
organizmlarda har xil funksiyalarni bajaradigan turli xil strukturalarning 
rivojlanishi. Bunday D.ning ketma-ket paydo bo‘ladigan davrlari organizmlarning 
asosiy tuzilish darajalariga mos keladi. Morfofiziologik D. morfofiziologik jarayon 
mezonlaridan biri hisoblanadi. 
She‘rda ifoda etilgan tinish belgilari she‘rning g’oyasi va mazmunini 
ochishda, ta‘sirchanligi, emotsionalligini ta‘minlashda muhim ahamiyatga ega. 
Grammatik va mazmuniy vazifa qo’shilib, uchinchi vazifa – tovushdagi badiiy- 
estetik ohangni ta‘minlaydi. Tovushning musiqiyligi, mazmunning hajmi, 
tuyg’uning dinamikasi aynan punktuatsiya orqali yaqqol namoyon bo’ladi. Buni 
O’zbekiston xalq shoiri Anvar Obidjonning ko’p nuqtaga ko’proq murojaat qilishida 
ham ko’rish mumkin. Odatda, ko’p nuqta ifodadagi fikrning tugamaganligini, 
davom etishi mumkinligini, so’zga sig’magan fikrni anglatishini ko’rsatishi lozim. 
Bundan tashqari, lirik qahramonning kechinmalarini so’zsiz ifodalash, unga 
o’quvchi dunyoqarashidan kelib chiqib ham baho berish yoki she‘r mazmuni haqida 
o’quvchini o’ylashga majbur qiluvchi vositasi sifatida ham olish mumkin. Chunki, 
so’zsiz ifoda vositasi deganda, muayyan shartlilikni unutmaslik kerak. 
Ammo, she‘riy matnda kuchli tuyg’u, fikrning serqirraligini, ko’tarinkilikni, 
jo’shqinlikni, kechinmalarni so’z orqali ifoda qila olmaslik kabi holatlarni ham 

---

bildiradi. Bu bilan shoir ko’p nuqtaga o’zining badiiy niyatini yuklaydi. Anvar 
Obidjonda tez-tez qator o’rtasiga nuqta qo’yilganiga duch kelamiz. Shu tariqa 
misraning ritmik va intonatsion butunligi bo’linadi. Ammo, aynan shuning 
natijasida, ixchamlik va ifodaviylik yanada yaxshiroq his etiladi. She‘r go’yoki 
ikkiga ajraydi. Har ikkala tomon ham ritmik qatordan o’zining alohida intonatsiyasi 
va mazmuniy xosligi bilan ko’zga tashlanadi. 
Yerni so‘kdi… osmonga chiqqach. 
She‘r go’yo ikkiga ajralgan. Aynan ko’p nuqta personajning hayotini ham 
ikkiga ajratib ko’rsatmoqda. Xarakterning ikki qirrasi yuzaga chiqqaniga urg’u 
berish uchun ishlatilgan. Bu esa, asosiy g’oyani o’quvchiga tez va ixcham shaklda 
yetib borishini ta‘minlagan. To’g’ri, bu yerda yer, osmon so’zlari o’zaro qarshi 
tasvir va holatni ifodalab kelgan. She‘r mazmunidagi qarama-qarshilik va personaj 
nutqidagi kechinmaning yanada dramatik tus olishini ta‘minlagan. Ammo, bu 
xususiyatlar ko’p nuqtasiz bu qadar ta‘sirli chiqmagan bo’lardi. Chunki, ko’p nuqta 
zamiriga shoir har bir o’quvchi dunyoqarashi va tushunchasi doirasidagi voqealarni 
joylaganki, bu uning mahoratini ko’rsatadi. Ko’p nuqtada kechinma tabiati va 
ohangdagi o’ziga xoslik ta‘sirli chiqadi. Shu o’rinda, ko’p nuqtaning boshqa bir 
vazifasi, ya‘ni, birinchi parchadan keyin to’xtam va ikkinchi, yakuniy xulosani 
aytishga tayyorlash vazifasini ham aytib o’tish lozim. 
Shuningdek, boshqa bir o’rinda ko’p nuqta ob‘yektiv voqelikni aniq harakatda 
tasvirlash va hayotiy xulosalarni aforistik tarzda ixcham va ta‘sirli yetkazish uchun 
ishlatilgan: