4-semestr 3-tema. Balalardı sawatqa úyretiwge texnologiyaları

Balalar sóylewin ósiriw hám sawatqa tayarlıq. Sóylew tilin ósiriw hám sawatqa tayarlaw ortalıǵına M. Montessori hám basqalardıń sóylew tilin ósiriw boyınsha shınıǵıwlar ótkeriwdiń túrli usılların qoyıw múmkin. Házir mektepge shekem jastaǵı balalardı oqıwǵa úyretiw tuwrısında tartıslar ótkerilmekte. Ámeliyat sonı kórsetedi, tárbiyashi metodikalıq tárepten jumıstı tuwrı shólkemlestiriwi kerek. Tuwrı islengen oyın iskerligi arqalı balalar háripler menen oynaydı, oqıwǵa úyrenedi, sózler jazılǵan túrli aymaq kartochkalardan, iri baspa shriftler, shıraylı súwretlerden paydalanadı.
Montessorining uranı - «Maǵan ózim orınlawım ushın járdem ber, men ózim atqaraman». Tárbiyashi mudamı mehriban, sabır-taqatlı, balanı tuwrı jolǵa baǵdarlaw, óziniń jeke úlgisi menen ne qılıw hám qanday qılıw lazımlıǵın kórsetiwi kerek. Ol bul jerde ustaz emes, bálki waqıyalardıń qatnasıwshısısı retinde qatnasadı: tek balalardı qızıqtira alıwı kerek. óz-ara bir-birin túsiniw, ańǵarıw hám muhabbat sezimi tiykarında qarım-qatnasta alıb barıladı. Mıyıq tartıw, emociyalar menen kishkentaylardı qollab-quwatlap turadı, kóbirek onı maqtaydi. Tárbiyashiniń ishki dúnyası menen kishkentaydıń ishki sezimi ortasında bekkem óz-ara baylanıs ámeldegi, tárbiyashiniń mádeniyat dárejesi qanshellilik joqarı bolsa, balanıń mádeniyat dárejesi sonshalıq joqarı baladı. Bunday process dáwirinde tárbiyashi da, bala da qáliplesedi, bul bolsa hámme ushın sezimlik qolaylıq jaratadı, sonıń menen birge, ata-analardı da dóretiwshilik etiwge baǵdarlaydı. Dóretiwshilik rawajlandıratuǵın ortalıqtıń nátiyjesi kishkenenelerdiń ulıwma rawajlanıwına, dóretiwshilik oylawına, ǵárezsizligine tásır kórsetiwshi shárt-sharayatlarına baylanıslı emes, bálki tárbiyashiniń bala menen bolatuǵın baylanısına, jaǵdayǵa, beriletuǵın tapsırmalarǵa, olardı beriw usıllarına da baylanıslı. Balalarǵa talim-tárbiya beriw bir tártipte ótpeydi. Tárbiyashi balalardıń rawajlanıw dinamikasın gúzetip barıw, kerek bolsa, járdem kórsetiwi kerek. Biraq bunda balanıń psixikasiga salıstırǵanda jetiskenlikleri dárejesi programma talapları menen salıstırılmaydı. Tájiriybeler sonı kórsetedi, joqarıda kórsetilgen shárt-shárayatlarda psixikasi soǵlam bala sezilerli dárejede dástúriy mámleket standartlarınan ozıp ketedi, rawajlanıwnda nuqsanı bolǵan balalar bolsa óz jaslarına uyqas jetkilikli bilim hám ilimiy tájriybeler aladı. Joqarı dárejede alınatuǵın bilimler dárejesi hár bir balanıń individual múmkinshiliklerine baylanıslı. Dóretiwshilik-rawajlandıratuǵın ortalıqtı tuwrı shólkemlestiriw bala shaxsınıń hár tárepleme jetikligi: ǵárezsiz, maqsetke umtılıwshań, jumıstı tuwrı joybarlay alıw qábiletlerin rawajlandıradı. Bunday jaǵday balanı tuwrı ańlap háreket etiwge uyretedi. Tárbiyashılar balalardıń uqsamaytuǵın páziyletlerin qádirletleri, ayriqsha ındividual bolıwları húrmet etiwleri kerek.
Tárbiyashılar! Balanı májbúrlemeń, balanıń erkin iskerlik júritiw ushın múmkinshilik jaratıp beriń. Eń tiykarǵısı, hámme zat bala ushın qızıqlı bolıwı kerek.
1. Esitiw hám túsiniw mamanlıǵın qáliplestiriw.
1. Impressiv baylanıschanlik.
2. Sóylew qabileti. Ekspressiv baylanıschanlik.
2. Oqıw hám sawatqa tayarlanıw.
1. Kitaptı qadirlewdi túsiniw.
2. 0qıw hám sawat tájriybelerin iyelew.
Bul jóneliste balalardıń sóylewi hám olarda qáliplesip atırǵan oqıw hám jazıw ilimiy tájriybeleri arqalı ushırasıwdıń belgileri rawajlanadı. Úlkenler menen baylanısda bala :
* Úlkenler menen baylanısta kirise aladı.
* Úlkenlerdiń sorawlarına juwap bere ala aladı.
* óz pikirin úlkenlerge bayanlay aladı.
* Dialogik sóylewden paydalanıp sáwbetlese aladı.
* Qálewin sóz benen ayta aladı.
* Úlkenlerden sóz arqalı járdem so'raydi.
* Shańaraǵı hám tanısları tuwrısında gúrriń etip bere aladı.
* Úlkenler menen basqa temalarda da sóyley aladı.
* Ádep penen baylanısta kirise aladı.
* Mámilede sóylew hám ımo-ishara -belgilerin qollay aladı.
* Úlkenler menen ushırasıwda tanıs nızam -qaǵıydalarǵa ámel etedi.
* Úlkenlerge múrájet qılıwdıń túrli usıllarınan paydalanadı.
* Tanıs emes úlkenler menen baylanısqa kirise aladı.
Teńlesleri menen baylanısde:
* Teńlesleri menen qasında oynay aladı.
* Teńlesleri menen baylanısta kirise aladı.
* Teńlesleri menen sálemlese aladı.
* Teńleslerin atı menen shaqıradı.
* Alǵan tásirleniwlerin basqa balalar menen bólise aladı.
* Teńlesleri menen oyın qaǵıydaların birgelikte kelisip aladı.
* Teńlesleri menen baylanısda óz pikirin ayta aladı.
* Teńlesleri menen júzege kelgen dawlardı jónge sala aladı.
* Teńleslerin sóz arqalı bahalay aladı.
* Teńleslerine ápiwayı usınısiar, ótinishler menen múrájat etedi.
* óyin dawamında teńleslerine sherik retinde qaraydı.
* Teńlesleri menen baylanısda dialog sóylewden paydalanadı. Balanı mektepte tabıslı bilim alıwǵa tayarlaw ushın oǵan ana tiliniń barlıq baylıqların iyelep alıw ushın tiyisli shárt-sharayatlardı jaratıw zárúr.
Tema : «D» dawısı hám de bas hám kishi (Dd) háripleri menen tanıstırıw.
Maqset: «D» dawısı hám «Dd» háripleri menen tanıstırıw, o 'rganilgan dawıslı háripler menen bo 'ǵin, so 'z dúziw hám o 'qish. wazıypalar :
• «D» dawısınıń dawıssız dawıs ekeni haqqında túsinik ber- jumıs, onıń sóz bası, ortası hám aqırında keliwin búydew, onıń tuwrı aytılıwın úyretiw;
• «D» dawıslı sózler menen boialar Iuǵatini bayıtıw ;
• «D» dawıslı sózlerdi buwınǵa boTıs;
• Buwınlardan sóz dúze alıw.
Kutilayotgan nátiyjeler:
• «D» dawısı hám «Dd» háriplerin bilip aladılar.
• «D» dawısınıń dawıssız dawıs ekenligin, onıń sóz bası, ortası hám aqırında keliwin bilip aladılar.
• «D» dawıslı sóyleme ayta aladılar.
• «D» dawıslı sóyleme buwınlarǵa bóle aladılar.
Kerekli úskeneler:
• «Dd» háripleri.
• «D» dawısı qatnasqan predmetler pát.
• «Buwınlardan sóztuzing» bilimlendiriwge tiyisli oyını ushın materiallar.
Shınıǵıwdıń barıwı :
Tárbiyashi balalarǵa úyrenilgen harflami Hárip jildidan oqıtadı. Olarǵa tán ózgesheliklami sorawlar járdeminde yadǵa saladı : Bular qanday háripler? Olar nelerdi ańlatadı? Dawıslı sesler qandav aytıladı? Olar neden payda boladı? Olar ne payda etedi? (buwın payda etedi.). Bul harflaming neshe forması bar?
Balalar, búgin «D» dawısı bas hám kishi «Dd» háripleri menen tanıwamız. Bas «D» hám kishi «d» kórgezbeden, súwretli álippe- den, arnawlı tayarlanǵan kórgezbeden (baspa forması ) kórsetiledi. Bas «D» hárıbi kórsetilib, bul harfning qanday forması? (bas forması - bas D hárıbi) Bas «D» hárıbi menen qaysı sózler jazıladı? Bul («D») qanday hárip? (bul kishi «d»hárıbi) Ol qaysı sózlerde jazıladı? (duwtar, sheńber... ) Men kórsetken «Dd» háriplerin nelerde o'qiysiz?
Di-van sózi neshe buwınlı? Men aytaman, siz anıqlaysiz: Di- van men sol sózdi qayta avtaman, siz birinshi dawıstı aytasiz: D- D-Di -van, Xattaxtaga bir tórtmuyush chizaman. Endi 2-dawıstı aytıń : Di-v-v-van, 2-tórtmuyush sızıladı. 3-dawıstı tabıń : Di- v-v-van 3-tórtmuyush sızıladı :- Di-van sóziniń modeli payda boladı : Bul sózde biz tanıwmaǵan qaysı dawıs bar? («D» dawısı ) Búgin siz «D» dawısı menen tanısasız. «D» dawısı balalarǵa talaf- fuz etdirtiriladi.
Tárbiyashi: «D» dawısın aytılıw etkenimizde tómendegiler júz boladı : erinler azmaz ashıq, háreketsiz, tınısh jaǵdayda boladı, tisler bir-birine jaqınlasqan, lekin jipslashmagan, «D» dawısı dawıslı «a», «i», «o», «u» dawısları menen qosıp aytılıw etilgende tildiń aldingi gúrek bólegi joqarıǵı tislerge yamasa alveolalarga tiralib turadı. «D» dawısı ya, yamasa, ye, yu dawıslı sesleri birikpesi menen aytılıw etilgende tildiń uchi tómenge túsken bolıp, tómengi gúrek tisleri tilge tiyip turadı.
Tárbiyashi: endi men «D» dawısın aytılıw etemen, «D» tap- vushini cho'zib aytıp boiadimi? (Joq ) Tárbiyashi «D» dawısınıń ónim boiishini túsintiredi. «D» dawısı dawıssız sesler taypasına kiriwi belgilengenler etiledi. «D» dawısınıń qásiyetleri tómendegi sorawlar tiykarında balalardan soraladı :
«D» dawısı qanday dawıs?
Dawıssız sesler qanday reń menen belgilenedi?
«D» dawıssız dawıs. Dawıssız dawıs dawıslı menen birge buwın payda etedi.
«D» dawısınıń aytılıwı uyretiledi. «D» dawısınıń sóz basında (dán, áynek, duwtar ), ortasında (Á-dil, A-do-zaqım)) keliwi haqqında, sózlerdi buwınlarǵa bolıp búydew, buwınlardan dawıslardı ajıratıw, «D» dawısı sózdiń qaysı ornında kelgenin anıqlatıw arqalı túsinik beriledi. Sonnan keyin kespe «Dd» háripleri hárip kassasına qóyıladı.
Balalarǵa shınıǵıwlar :
«Kapalaklar»
0'yinning mazmunı : Balalar stulchalarda otırıwadı.
Tárbiyashi balalarǵa : «BoIalar, qaranglar-a, qanday shıraylı ka- pálekler, kók, sarı, qızıl! Olar tap janlı gúbeleklerge uqsaydı. Kóreylikchi, olar ucha aladılarmi? (olardı úplepleydi). Qaranglar, ushıp ketiwdi. Qáne sizler de úplep kórińlarchi, kimniki uzaqqa uchar eken?”
Tárbiyashi hár bir gúbelektiń aldınan birden balanı turǵızıp qóyadı, balalar gúbelekke qarap úpleydi.
Oyin bir neshe márte tákirarlanadı. Bunda balalaming tuwrı turıwına, nápes alǵanlarında jelkeleriniń kóterilmasligiga áhmiyet berip barıw kerek. Balalar bir dem shıǵarıwda, hawa almastan turıp, qandayda zattı úrlewleri kerek. Erinler azmaz cho'chchaygan boladı. Hár bir bala geypara zattı 10 sekunddan (arasından tánepis qılıw menen) artıq puflamasligi kerek.
Balalar ushın ámeliy jumıs.
Tárbiyashi: Balajanlar, kelińler hámmemiz plastilindan «D» hárıbin yasaymiz. Onıń ushın «D» hárıbiniń formasına dıqqat menen qaray alıp, plastilindan sol formanı yasaymiz. ]
Balalar «D» hárıbi haqqında kewilli qosıq esitiń.
Anajanım almanı
Tórt boMakka boldı.
Birbo'lagin kórsetip,
«D»ga o'xshar, dediler.
«D» hárıbii buwın dúziw jáne onı oqıw. Tárbiyashi hárip teriw kartoni, xattaxta tagligiga yamasa xattaxtaga di, du, do', ad, id, od, o'd buwınların tuzib, jazıp qoyǵan boiadi. Onı balalarǵa ózi oqıp úlgi kórsetedi. Balalar menen qor boiib oqıydı. Keyin jalǵız - jalǵız oqıtadı. Bunda «D» dawısıın ishte saqlap, keyin unlini qosıp birge oqıw kerekligi ámeliy kórsetiledi.
Sol buwınlar qayta balalardıń ózlerine tuzdiriladi hám oqıtıladı.
Bunda tárbiyashi «Da» deydi hám yoTlanma beredi: aldın qaysı dawıstı esity atırsan («D» dawısın ), soldı hárip jildidan alıp qoy.
«Daa», endi aqırında qaysı dawıstı esitıp atırsan? (“a” dawısın ) «D» hárıbiniń qaysı tárepine «a» hárıbin qo'yasan? (arqasına ). Dúzgen buwıningni o'qi: «Da» (Qalǵan balalar óz jaylarında kespe háriplerden paydalanıp buwın dúzediler).
Sol tártipte di, du, do', ad, id, od, o'd buwınları tuzdiriladi hám oqıtıladı.
Kesma háripler menen islew. Balalarǵa kespe háriplerden buwın tuzdiriladi hám oqıtı! adi. Dúzilgen buwınlardan yamasa buwın! i gereń- tochkalardan bir neshe sóz tuzdirilib, oqıtıladı, olardan birewiniń buwın -dawıs analizi ótkeriledi: dán, do'1, do-ri, de-la, O-dil, du- tar.
Shınıǵıwǵa faoi qatnasqan balalar xoshametlantiriladi.
Balalar bilimin tekseriw hám bekkemlew ushın sorawlar :
- Búgin qaysı dawıs menen tanıwdıq?
- «D» qanday dawıs eken?
- Biz dawıslardı ne ushın o'rsanamiz? »
- «D» dawısı qaysı hárip menen jazıladı?
- «D» hárıbiniń forması qanday eken?
- «D» hárıbiniń neshe qıylı forması bar eken? (bas hám kishi, baspa forması )
- Bas D hárıbi qaysı sózlerde jazılatuǵın eken?
- Buwınlı kartochkalar menen qanday sóyleme tuzdik?


Qosımsha sorawlar
1. Dáslepki jastaǵı balalar sóylewin óz waqtinda támiyinlewshi tárbiyaliq tásirdiń tiykarǵi formasi ne?
2. Balalardiń sóylewiniń ósiriwinde birinshi jastiń áhmiyetin aytiń?
3. Oyinlar -sóylewdi rawajlandiriw shiniǵiwlari hám olarǵa qoyilatuǵin talaplar?
4. Balalar eki jasqa qádem qoyǵanda olardiń sóylewi qanday rawajlanadi?
5. Sawat ashiwǵa qádem qoyiw degen ne?
6. Balalarda jaziw kónlikpesin payda etiw degenimiz ne?
Úyge tapsirma
Balalardiń sawat ashiwǵa baylanisli alip barilatuǵin tiykarǵi jumislar mazmuni tuwrali referat tayarlaw.
Ádebiyatlar
1. Xalq pedagogikasi inson kamolotining asosi.T. 1995.
2. Orta Osieda pedagogik fikr taraqqietidan lavhalar. T. 1995.
3.Alimov A. Bilimdi jańalaw dáwir talabi. N.Bilim. 1996j.
4. Razbaeva E.M, Axmedova X.A. Nutq wstirish metodikasi.T. 1994 y.
5. Tajimuratov Á. Qaraqalpaq xaliq pedagogikasi . N. 1993j.
6. Jumasheva G.H., Baribina N.S. Balalar turmisinda xaliq awizeki dóretpeleri.N.1995.
7. Jwraev S, Qodirov H. Kichkintoylar nutqini wstirish.T. 1995 y.