5- mavzu. Atrof muhitning ekologik omillari va kimyoviy jarayonlari Reja

Radiatsion kimyo— kimyoning ionlovchi nurlar taʼsirida moddada yuz beradigan kimyoviy
jarayonlarni oʻrganadigan sohasi. Kimyoviy jarayonlarni ionlovchi nurlar taʼsirida yuzaga kelishi
ularning moddalar molekulalarini ionlash va qoʻzgʻatishi bilan bogʻliq. Radiatsion kimyo 1865-
1896 yillarda paydo boʻldi. Radiatsion kimyodagi dastlabki kuzatish ishlari nurlarning fotografiya
plastinkasiga taʼsir etib qoraytirishidan boshlandi. Koʻp oʻtmay radiy nurlarining suvni kislorod va
vodorodga parchalashi maʼlum boʻldi. Radiatsion kimyo rivojining keyingi bosqichi yadro
reaktorlarining kashf etilishi bilan bogʻliq boʻlib, 40-yillardan kimyo fanining mustaqil sohasi
sifatida shakllandi. Atom energetikasida ishlatiladigan har xil materiallarga turlicha nurlar taʼsiri
oʻrganildi. Atom reaktorlarining ishlatilishi va yadro yoqilgʻisining qayta ishlanishi suvning
parchalanish jarayonlarini, yuqori radioaktivlikka ega boʻlgan texnologik aralashmalardagi
kimyoviy oʻzgarishlarni tushuntirib berishni talab qildi.
50-yillar oxirida radiatsion kimyoviy reaksiyalar ilmining kengayishi va yadro nurlari
manbalarining kashf etilishi munosabati bilan baʼzi kimyotexnologiya jarayonlarini (kimyoviy
birikmalarni parchalash, uglevodorodlarni oksidlash, organik monomerlarni polimerlash) nurlar
taʼsirida amalga oshirish imkoniyati tugʻildi. Radiatsion kimyo texnologiyasi maqsadlarida gamma
uskunalari va elektron tezlatkichlar ishlatiladi. Yuqori energiyali elektromagnit nurlar — rentgen
nurlari, unurlar, katta energiyali korpuskulyar nurlar — tezkor elektronlar, neytronlar, protonlar,
deytronlar, azarrachalar, ogʻir yadro boʻlinishi parchalari, yadro reakiiyalarida hosil boʻladigan
tepki yadro (zarrachalar), tezlashtirilgan koʻp zaryadli ionlar oqimi ionlovchi nurlarga taalluqlidir.
Nurlarning kimyoviy taʼsiri samaradorligi, odatda, radiatsionkimyoviy mahsul bilan aniqlanadi.
Radiatsionkimyoviy mahsul miqdori G harfi bilan belgilanadi.
Radiatsion kimyoviy mahsul deb, kimyoviy sistemada 100 eV ionlovchi nurlarni yutish
evaziga hosil boʻladigan zarralar (molekulalar, ionlar va erkin radikallar va h.k.)ning absolyut
miqdoriga aytiladi. Oddiy reaksiyalar uchun G ning qiymati 1 dan 20 gacha boʻlsa, zanjir
reaksiyalar uchun bir necha oʻn ming molekula boʻlishi mumkin. Baʼzi kimyoviy sistemalarda yuz
beradigan radiatsion kimyoviy jarayonlarda kimyoviy dozimetrlar (Masalan, temir sulfatli, seriy
sulfatli dozimetrlar)dan foydalaniladi.
Radiatsion kimyoviy sintezda kimyoviy sistemalarga nur taʼsir ettirib yangi kimyoviy
moddalar olinadi. Ionlovchi nurlar zanjirli jarayonlarni initsirlashda keng qoʻllanadi. Bunga
xlorlash, sulfirlash, oksidlash, sulfoxlorlash, sulfoksidlash, qoʻsh bogʻlarga birikish va boshqa
zanjirli mexanizm boʻyicha boradigan boshqa radiatsionkimyoviy sintez jarayonlari kiradi.
Radiatsion initsirlashning katalitik yoki fotokimyoviy initsirlashga karaganda bir qancha afzalligi
bor: sistemaga initsirlovchi moddalar qoʻshish va trani koʻtarish zarurati yoʻqoladi, koʻpgina zanjirli
jarayonlarning yongʻin va portlash xavfi bilan bogʻliq boʻlgan bir qancha texnik talablarini amalga
oshirish mumkin boʻladi. Lab. tadqiqotlari ionlovchi nurlarning bir qator elementorganik
birikmalarni, Mas, fosfororganik va qalayorganik birikmalarni sintezlashda yaxshi natija berishini
koʻrsatdi. Polimerlarni radiatsion modifikatsiyalash va kauchuklarni vulkanizatsiyalash jarayonlari
Radiatsion kimyoning mustaqil sanoat tarmogʻi hisoblanadi. Radiatsion termik vulkanizatsiyalash
shinalarning sifatini ancha yaxshilaydi. Radiatsion kimyoning keyingi rivoji bir kator fan va texnika
soxalari bilan chambarchas bogʻliq. Yadro fizikasi, atom energetikasi, kosmik tadqiqotlar va boshqa
shular jumlasidandir.
Hozirgi paytda nurlanish (radiatsiya) muammosi global miqyosda eng jiddiy muammolardan
biri hisoblanadi. Dunyodagi har bir inson o‘zini va kelajak avlodini ionlashtiruvchi radiatsiya
zararlaridan himoya qilishi muhim bo‘lib qoldi.