5- mavzu: tarbiya jarayonining shakllari va metodlari reja

Ongni shakllantiruvchi metodlar.

Ushbu metodlar nomlanishiga va mohiyatiga ko‘ra ta’limning og‘zaki metodlari bilan mos kelib, ularning asosiy vazifasi ijtimoiy-axloqiy munosabatlar, me’yor, odamlarni xulq qoidalari, qarash va qadriyatlarni shakllantirish sohalariga oid bilimlarni shakllantirish hisoblanadi. Bu metodlar birinchi navbatda shaxsning ongiga, uning aqliy, intellektual, hissiy sohalariga murojaat qiladi. Ishontirishning asosiy manbai, instrumenti bu - so‘z, xabar, ma’lumot va ma’lumot muhokamasi. So‘z orqali ta’sir etish obro‘li o‘qituvchining o‘quvchilarning aql va hissiyotiga ta’sir etadigan eng kuchli metod hisoblanib, tarbiyachidan yuqori darajadagi madaniyatni va kasbiy mahoratni talab etadi. O‘quvchilarda ma’naviy-axloqiy sifatlar, e’tiqod, dunyoqarashni shakllantirish maqsadida ularning ongi, his- tuyg‘usi, irodasiga ta’sir ko‘rsatish usullari ijtimoiy ongni shakllantiruvchi metodlar sanaladi. Mazkur metodlar yoshlar tomonidan hayot mazmunining tushunib olinishini ta’minlaydi.
Ma’ruza, hikoya, tushuntirish — bu og‘zaki metodlar, ma’lumotni tahlil qilish va xabar berish bo‘lib, tarbiyaviy mazmun va mohiyat kasb etadi. Pedagogik amaliyotdan shu ma’lumki, mashg‘ulot, uchrashuvlarda o‘quvchilar bilan ijtimoiy- axloqiy mavzularda suhbatlar tashkil etilishini uchratishimiz mumkin. Ma’ruza muammoni sistemali tarzda bayon qilinishi bilan yuqori sinf o‘quvchilariga mosdir.
Hikoya va tushuntirish kichik va o‘rta yoshli o‘quvchilar uchun qo‘llaniladi. Ularning har biri moslikni, emotsionallikni, ishonchlilikni, axborotlilikni talab etadi. Mavzular har xil: ijtimoiy hayot, axloqiy, estetik muammolar, muomala, o‘z- o‘zini tarbiyalash, nizolarga oid bo‘lishi mumkin. Hikoya o‘qituvchi tomonidan mavzuga oid dalil, hodisa, voqealarning yaxlit yoki qismlarga bo‘lib, tasviriy vositalar yordamida obrazli tasvirlash yo‘li bilan ixcham, qisqa va izchil bayon qilinishini ifodalovchi metod sanaladi. Tushuntirish ijtimoiy ongni shakllantirishda ko‘p ishlatiladigan usul bo‘lib, u orqali ta’lim oluvchilarni jamiyatda kechayotgan ijtimoiy, iqtisodiy va madaniy jarayonlar, shaxslararo munosabatlar mazmuni, ijtimoiy-axloqiy va huquqiy me’yorlar, ularga amal qilish, shaxs tomonidan o‘zligini anglash hamda jamiyatda, jamoada muayyan o‘rinni egallashga oid ma’lumotlar bilan tanishtirishga xizmat qiladi.
Tarbiyachi metodik adabiyotlardan mavzularni, material mazmunini va o‘quvchilar bilan tarbiyaviy suhbatlarni o‘tkazish bo‘yicha tavsiyalarni topadi. Tarbiyachi o‘quvchilar bilan suhbat uchun mamlakat, dunyo, yoshlar hayotining turli tomonlarini ifodalovchi materiallarini ommaviy axborot vositalaridan ham olishlari mumkin.
Tarbiyaviy suhbatlarga tayyorgarlik vaqtida mazmunni tanlash, materialni yetkazib berish yo‘llari, uning tuzilishi, stili, suhbat toni, psixologik muhitni yaratishda mas’uliyat bilan yondashish talab etiladi.
Suhbat munozara, muhokama sifatida o‘quvchilarni o‘zlaridan intellektual va emotsional faollikni talab etuvchi metod hisoblanadi. Tarbiyaviy suhbat, munozara qoidasi bo‘yicha tarbiyachining qisqa kirish so‘zidan va muammoli harakterdagi savollarni qo‘yishdan iborat. Suhbat metodi o‘quvchi shaxsini g‘oyaviy va ma’naviy-axloqiy jihatdan shakllantirishda o‘qituvchining jonli nutqi, o‘quvchi bilan o‘zaro munosabati ta’sirchan usullardan hisoblanadi. Suhbat jarayonida o‘quvchi shaxsini yaqindan anglash mumkin, u haqidagi tasavvurlar yanada boyiydi. Ta’lim oluvchi bilan suhbatlashish jarayonida uning shaxs sifatida shakllanishiga yordam beradigan ma’lumotlar beriladi, ijtimoiy va tabiiy borliqqa nisbatan munosabat baholanadi, ijobiy sifatlar rag‘batlantirilib, salbiy holatlar aniqlanib, ularni bartaraf etish yo‘l-yo‘riqlari ko‘rsatiladi.
Ta’lim oluvchining ijtimoiy ongini shakllantirish uchun tashkil etiladigan suhbatlar uchun quyidagi mavzular yo‘nalish sifatida tanlanadi:

1. 
   yetik mavzular (ijtimoiy ma’naviy-axloqiy me’yorlar, jamiyatda ustuvor o‘rin tutuvchi ijtimoiy munosabatlar, jamoa orasida o‘zini tutish qoidalari va boshqalar);
   
2. 
   estetik mavzular (tabiat go‘zalligi, shaxslararo munosabatlar, inson go‘zalligi);
   
3. 
   siyosiy mavzular (davlatning ichki va tashqi siyosati, dunyo voqealari, xalqaro munosabatlar va hokazolar);
   
4. 
   ta’lim va bilishga oid mavzular (koinot, hayvonot va o‘simliklar dunyosi, elektronika va boshqalar).
   

Muhokama— tarbiyaning maxsus metodi bo‘lib, qarama-qarshi fikrlarning to‘qnashuvini ifodalaydi. Muhokamani tashkil etish mavzu nomini shakllantirishni, muhokama uchun savollarni tayyorlashni, boshlovchini tanlashni, muhokama qoidalari bilan ishtirokchilarni tanishtirishni, ko‘rgazmali materiallarni tayyor­lashni talab etadi.
Tarbiyalanuvchilar bilan ijtimoiy-axloqiy savollar bo‘yicha muhokamalar tashkil etish tarbiyachilardan bilim va tajribani, uslubiy ko‘nikmalarni talab etadi. Muhokmada bacha ishtirokchilani ishtirok etishlariga erishish talab etiladi. Buning uchun kichik guruhlarda ishlashni, blits so‘rovlarini tashkillash hamda keys stadiylardan faydalanish zarur. Tarbiyalanuvchilar bilan axloqiy mavzularni muhokama qilishda qat’iy faktlarni, aniq vaziyatarni muhokama qilish ko‘p hollarda samarali hisoblanadi.
Namuna - shaxsga atrofdagilar (xususan, o‘qituvchilar, ota-onalar, yoshi katta kishilar)ning yurish-turish, muomala, tartib-intizom qoidalariga rioya qilish, kundalik faoliyatni tashkil etishda o‘rnak, ibrat bo‘la olishlarini ifodalovchi metod sanaladi.
Yosh avlod uchun quyidagi pedagogik hodisalar namuna bo‘la oladi:

• 
  ota-onalarning yurish-turishi, bir-birlari bilan o‘zaro munosabatlari, kundalik faoliyatni tashkil etishlari, atrofdagilarga nisbatan yondashuvlari;
  
• 
  o‘qituvchilarning hamkasblari, rahbarlari, shuningdek, o‘quvchilar bilan o‘zaro munosabatlari, nutq va muomala odobi, kasbiy faoliyatni olib borishdagi mas’uliyatlari;
  
• 
  ishlab chiqarish ilg‘orlari, umuminsoniy hamda milliy ilm-fan, madaniyat ravnaqiga munosib hissa qo‘shgan shaxslarning hayoti va faoliyatlari;
  
• 
  badiiy asarlar, kinofilmlar, spektakllar qahramonlarining xatti-harakatlari, ma’naviy qiyofasi;
  
• 
  afsonaviy va tarixiy milliy qahramonlar, Vatan ozodligi uchun kurashgan shaxslarning jasoratlari;
  
• 
  favqulodda vaziyatlarda fuqarolik, insoniylik burchini sidqidildan ado etgan shaxslarning xatti-harakatlari;
  
• 
  tengdoshlarning ijtimoiy munosabatlar jarayonida, turli vaziyatlarda o‘zlarini tuta olishlari, irodali, matonatli, axloqli ekanliklarini namoyon eta olishlari va boshqalar.
  

2.