5-6 Haziran 2010 Zeytinburnu İstanbul 2011 BİTKİlerle tedavi sempozyumu düzenleme Kurulu

8-Populasyonların gen frekanslarındaki değişimler
Populasyonu oluşturan bireyler arasındaki genetiksel çeşitlilik, populasyonun sahip 
olduğu tüm genetik bilgilerin bulunduğu gen havuzunu oluşturur. Populasyonların 
çok uzun yıllarda oluşan gen havuzlarında her genin birden fazla alternatif formları 
(aleli) vardır. Bu gen havuzlarındaki karakterler evrimsel süreç boyunca ekolojik fak-
törler tarafından etkilenerek populasyondaki gen frekanslarını şekillendirir. Ancak 
populasyonlarda gen frekansları sabit olmayıp, mutasyon, seleksiyon, migrasyon ve 
izolasyon gibi olaylar nedeniyle değişime uğrar.

---

110
Bitkilerle Tedavi Sempozyumu
Bitki Islah Yöntemleri
Islah çalışmalarında temel amaç, arzu edilen özelliklere sahip verim gücü yüksek bit-
ki çeşitleri elde etmektir. Bunun için, seleksiyon, melezleme ve mutasyon ıslahı ol-
mak üzere başlıca üç yöntem kullanılır. Ancak bitki ıslah yöntemleri bitkilerin üretim 
biçimlerine bağlı olarak bazı değişiklikler gösterir. Buna göre anlatım kolaylığı bakı-
mından ıslah yöntemlerini üç ana grup altında toplamak mümkündür.
1-Eşeyli üreyen bitkilere uygulanan yöntemler
a-Yabancı döllenen bitkilerde başlıca şu dört yöntem kullanılır.
• 
Tohumluk getirme (İntrodüksiyon): Yurt içi veya yurt dışından yabancı dölle-
nen bazı çeşitler getirilerek yerel koşullara uygun olanlar kaynak olarak kullanı-
lır.
• 
Seçme (Seleksiyon): Populasyonu oluşturan bireyler veya gruplar arasından 
amaca uygun olan üstün özellik taşıyanlar toptan seçme, döl seçimi, hat seçme 
ve tekrarlamalı seçme gibi yöntemler kullanılarak alınır.
• 
Melezleme: Yabancı döllenen bitkilerde, iki veya daha fazla sayıdaki çeşit, hat 
veya türde ayrı ayrı bulunan özelliklerin tek bireyde toplanması amacıyla me-
lezleme yapılır. Melezlemede, anaç olarak kullanılacak üstün özellikteki bitkiler 
seçilir. Daha sonra bunlar çeşitli kombinasyonlarla melezlenir. Melezler arasın-
da üstün özelliklere sahip olanlar ticari olarak yetiştirilmeye başlanır. Tek melez, 
çift melez, üçlü melez ve çoklu melez gibi çeşitli melezleme tipleri vardır.
• 
Sentetik çeşitlerin geliştirilmesi: Yabancı döllenen bitkilerde tekrarlamalı seç-
menin birinci aşaması sonunda ortaya çıkan döller yeni (sentetik) çeşitleri oluş-
turur. Birbiriyle uyum sorunu olmayan çeşitler birleştirilerek sentetik çeşitler 
oluşturulur, bazen yeni çeşitler elde edilirken yabani türlerde kullanılır. Uyuş-
mazlık olan çeşitler arasında kendilemenin mümkün olmaması halinde, sentetik 
çeşit elde etmek için kardeş türler kullanılır. Çok yıllık bitkilerdeyse sentetik çe-
şitlerin elde edilmesinde genelde klonlar kullanılır.
b-Kendine döllenen bitkilerde başlıca şu üç yöntem kullanılır.
• 
Tohumluk getirme: Tohumluk getirme yönteminde ya yabani türler doğrudan 
kültüre alınır veya daha önceden kültüre alınmış kaliteli çeşitler kullanılır.
• 
Seçme:
1.Teksel seçme: Bu yöntemde populasyonda karışık olarak bulunan bireyler arasın-

---

111
Bitkilerle Tedavi Sempozyumu
dan homozigot bitkilerin seçilerek saf hatların elde edilmesi amaçlanır, üç aşamada 
gerçekleşir. Birinci aşamada üstün özelliklere sahip veya istenilen karakterler seçi-
lir. İkinci aşamada bu bireyler döl sıraları halinde yetiştirilir. Farklı koşullarda yetiş-
tirilerek veya yapay hastalıklar yaratılarak zayıf olanlar elenerek atılır. Son olarak se-
çilen hatları birbiriyle karşılaştırmak amacıyla tekrarlamalı denemeler kurulur. Yapı-
lan gözlemlerle elde edilen saf hatların verimlilik, dayanıklılık ve kalite yönünden üs-
tünlükleri belirlenmiş olur. Tek yıllık kendine döllenen bir bitkide teksel seçme yön-
teminde 1. yıl populasyondan seçme yapılır, 2. yıl sıra ekimi yapılır, 3. yıl hatlar göz-
lem bahçelerine ekilerek karşılaştırma yapılır, bitkinin özelliği ve gözlem sonuçları-
na göre 4 - 9. yıllarda tekrarlamalı verim denemeleri yapılarak standartlarla karşılaş-
tırılır ve ardından tohumluk üretimine başlanır.
2.Toptan seçme: Populasyon içinde amaca uygunluğuna karar verilen fenotipi aynı 
olan bitkiler seçilerek tohumları hasat edilir ve harmanlanır (Daha çok karışık yerel 
çeşitlerin saflaştırılmasında kullanılır). Kullanılan çeşitten birkaç bitki seçilip sıralar 
halinde yetiştirilir. Kendine döllenen bitkilerde toptan seçme yöntemi iki şekilde uy-
gulanır. Ya tarladan istenmeyen karakterlere ait bitkiler çıkartılıp geriye kalanlar bir-
likte hasat edilir (olumsuz-negatif seçme) veya fenotipi aynı olan bitkiler seçilip har-
manlanır ve birlikte yetiştirilir (olumlu–pozitif seçme). Böylece populasyonun ve-
rim ve çevreye uyum gücü yükseltilmiş olur. 1. yıl fenotipi aynı olan bitkiler seçile-
rek topluca hasat edilir, 2. yıl ön verim denemeleri yapılır, amaca ve gözlem sonuçla-
rına göre 3 - 6. yıllarda tekrarlamalı ve karşılaştırmalı verim denemeleri yapılır, daha 
sonra tohumluk üretimine geçilir. Bu eylem planı tek yıllık bitkiler için olup çok yıl-
lık bitkilerde uygulama imkanı yoktur.
3.Melezleme: İki veya daha fazla sayıdaki çeşit, hat veya türde bulunan özelliklerin 
tek birey veya çeşitte toplanması amacıyla melezleme yapılır. Melezleme, anaç birey-
lerin veya hatların seçimi, melezlemenin yapılması ve melez bireylerin geliştirilerek 
yetiştirilmesi olmak üzere üç aşamada gerçekleştirilir. Elde edilen melezlerden han-
gilerinin amaca uygun olduğunu anlamak için, toptan seçme, teksel seçme, geri me-
lezleme, çoklu melezleme, türler arası melezleme gibi yöntemler kullanılır. Bunun 
sonucunda üstün özellikleri olan hatların tohumluk üretimine geçilir.