5 İCTİMAİ İNKİŞafin

hərə­kətverici qüvvə kimi cıxış edir və həm də bu cür vəziyyət get­dik­cə daha artıq dərəcədə kəskin xarakter alır. Bu da doğrudur ki, elm və maddi istehsal sahəsi bir sıra müştərək hissələrə də malikdir və bu hissələr getdikcə böyüyür. Amma bütün bu cəhətlər heç də onların birinin (elmin) digərinə (istehsala, yaxud məhsuldar qüv­və­lər sisteminə) daxil edilməsinə əsas vermir. Çünki əlaqələr nə qədər möhkəmlənirsə möhkəmlənsin onlara yenə də iki sistem arasındakı qarşılıqlı əlaqə kimi baxmaq olar. Müştərək hissənin böyüməsi isə yalnız müəyyən çərçivə, maksimal sərhəd şərti daxilində həyata ke­çir və sistemlər öz nisbi müstəqilliyini həmişə qoruyub saxlayırlar.

Elmin istehsala tətbiqi, şübhə yox ki, texnika (ilk növbədə is­teh­sal texnikası) vasitəsilə həyata keçir. Elm ilə texnika arasındakı qar­şılıqlı əlaqə isə hələ onların ilk inkişaf dövründə (hər bir sis­te­min ayrılıqda ictimai tamlıq əldə etməsi sayəsində) formalaşmağa başlamışdır. Və əgər bütöv sistemlər arasındakı bu ictimai qarşı­lıq­lı təsirdə təsir və əks-təsir momentlərini zamanca ayırmaq müm­kün olarsa, onda əvvəlcə texniki tərəqqi nəticəsində elm qarşısında müəyyən tələblər ortaya cıxmış və elmi inkişafın daha da sürət­lən­mə­sinə səbəb olmuşdur, sonra isə, daha doğrusu, bunun nəticəsin­də isə elm texnikanın qoyduğu tələbləri ödəməyə başlamış, yəni texnikaya və bununla da istehsala tətbiq olunmaq səviyyəsinə qalx­mışdır. Bu cür tətbiq isə öz növbəsində texnikanın sıçrayışlı inki­şafına gətirmişdir ki, bu da bildiyimiz kimi, XVIII əsr sənaye inqilabının səbəblərindən biridir.

Deməli, elmin istehsala müntəzəm tətbiqi (bu isə onun məhsuldar qüvvə kimi cıxış etməsinə ekvivalentdir) hələ XVIII əsrdən başlanmışdır və bu cəhət müasir dövrdə nə qədər qabarıq şəkildə təzahür edirsə etsin, müasir dövr üçün keyfiyyət dəyişikliyi sayıla bilməz.

Elm və texnika arasındakı əlaqələrin bu cür inkişafı göstərir ki, vahid "elm-texnika" sistemindən, bütöv elmi-texniki tərəqqi hadisəsindən yalnız XIX əsrdən başlayaraq danışmaq mümkün­dür. Və deməli, "elmin bilavasitə məhsuldar qüvvəyə çevrilməsi" ha­disəsi heç də elmi-texniki inqilab üçün deyil, elmi-texniki tərəqqi üçün zəruri şərt kimi qiymətləndirilməlidir.

Məsələyə bu cür yanaşdıqda belə, yenə də "elmin bilavasitə məh­suldar qüvvəyə cevrilməsi" ifadəsinin müstəqim mənası onun əks etdirməli olduğu həqiqi məzmundan xeyli fərqli olaraq qalır: çün­ki həqiqətdə söhbət elmin "çevrilməsindən" yox, onun yeni funk­siyasından – istehsala tətbiq ola bilməsindən və deməli, fay­da­lı­­lıq dərəcəsinin artmasından getməlidir. Bu hal isə dəqiq şəkildə "el­mi nailiyyətlərin məhsuldar qüvvələr kompleksində özgələş­mə­si" kimi, "biliyin maddiləşmiş qüvvəsi" kimi ifadə oluna bilər. Və həm də "elmin" yox, "elmi nailiyyətlərin", "ümumi ictimai bili­yin"; zi­ra elm özü qeyri-bircins sistem olmaqla bir sıra maddi tə­rəf­ləri də əha­tə edir və "özgələşən" də əslində elmin yalnız nəticələri – elmi nailiyyətlərdir.

Elmin məhsuldar qüvvə kimi cıxış edə bilməsi faktı əslində tamamilə yeni bir keyfiyyət olmayıb, onun təsiredici tərəf kimi çı­xış etmək xüsusiyyətindən (elmin belə xüsusiyyəti haqda yuxarıda artıq danışmışıq) doğur. Elm nəinki təkcə özü üçün, həm də digər sistemlər, fəaliyyət sahələri üçün də subyekt kimi çıxış edə bilir, kənar təsir rolunu oynayır.

Bu cür ümumi yanaşma göstərir ki, aktiv bir tərəf olan elmin tətbiq sahəsini təkcə istehsal sferası ilə məhdudlaşdırmaq olmaz. Təbii olaraq belə bir sual qarşıya cıxır: – Bir halda ki, tətbiq oluna bilmək imkanı elmə daxilən xas olan bir cəhətdir, onda onun digər sferalara da tətbiq imkanlarını nəzərə almaq lazım deyilmi?

Maraqlıdır ki, tarixi tədqiqat bu cür tətbiqlərin nəinki mümkün olduğunu, hətta onun zamanca texnikaya, istehsala olan tətbiqlərə nəzərən hələ çox-çox qədim zamanlardan həyata keçdi­yi­ni göstərir. Elm ilə texnika arasında qarşılıqlı əlaqənin hələ möv­cud olmadığı (nəzərə çarpaçaq dərəcədə mövcud olmadığı) dövr­lər­də elmi tərəqqini zəruri edən – səbəb məhz digər fəaliyyət sahə­lə­rinin elm qarşısında qoyduğu tələblərdə, ən müxtəlif təbii-tarixi hadi­sələrdən qoruna bilmək və bunun üçün isə onların öz qanuna­uy­ğun­luqlarını öyrənmək zərurətindən ibarət olmuşdur. K.Mark­sın göstərdiyi kimi, "Nildə suyun qalxması və yatması dövr­lərini hesablamaq zərurəti Misir ...astronomiyasını... yarat­mışdır".¹ De­mə­li, elmi nailiyyətlərin praktik ifadəsi elmi tərəqqinin elə ilk mər­hə­ləsindən başlayaraq mümkün olmuşdur və bu istifadə müxtəlif dövrlərdə müxtəlif formalarda həyata keçmişdir. Nəinki təkcə el­min, həm də texnikanın müstəqil inkişaf mərhələsi cəmiy­yətin qoy­du­ğu müxtəlif tələblər zəminində həyata keçmişdir. Kom­pas gə­mi­çi­liyin, dəniz ticarətinin tələbinə cavab olaraq kəşf edil­miş­dir. İlk saat­da yel dəyirmanı da və s. yalnız praktik istifadə məqsədilə yara­dılmışdır.

Deyilənlərdən aydın olur ki, "elmin bilavasitə məhsuldar qüv­vəyə cevrilməsi" adı altında nəzərdə tutulan hadisə elmi-texniki inqilabın mahiyyəti hesab oluna bilməz. Lakin gördüyümüz kimi, bunu yalnız xüsusi tədqiqat yolu ilə sübut etmək mümkün olur. Halbuki azca yuxarıda elmi-texniki inqilabın mahiyyətinə dair söylənilmiş digər fikirləri nəzərdən keçirərkən, yalnız məsələnin qoyuluşunaca əsaslanaraq, onları qüsurlu hesab edirdik və heç bir ətraflı təhqiqata ehtiyac qalmırdı. Ona görə ki, həmin təriflərdəki, nöqteyi-nəzərlərdəki qüsurlar metodoloji xarakter daşıyırdı. Lakin elmi-texniki inqalabın mahiyyətinin "elmin bilavasitə məhsuldar qüvvəyə cevrilməsi" hadisəsi ilə izah edilməsi nəticə etibarilə qü­surlu olsa da, hər halda mahiyyət "elm-texnika" sistemi çərçivə­sin­də (miqyasında) axtarılır və bu tədqiqatın ümumi istiqaməti me­to­doloji baxımdan düzgün seçilmişdir. Konkret tədqiqat göstərir ki, bu hadisə, doğrudan da, bütövlükdə elmi-texniki tərəqqi hadisə­si­nin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Və elmi-texniki inqila­bın mahiyyəti də "elm" və "texnika" sistemləri arasındakı bu cür mü­nasibətlərin sonrakı inkişaf yolunda, "elm-texnika" sistemi miq­­ya­sında baş verən yeni keyfiyyət dəyişmələrində axtarılmalıdır. La­­kin nə üçünsə elm və texnikanın və onlar arasındakı qarşılıqlı mü­­na­sibətin və nəhayət, "elm-texnika" sisteminin keçirdikləri mak­ro dəyişilmələr hələ indiyədək tarixi ardıcıllıqla təsnif edilmə­miş­dir, halbuki bu cür tədqiqat işi aparılmadan elmi-texniki in­qilabın mahiyyəti açıla bilməz.

Canlı işci qüvvəsinin mürəkkəb mexaniki qurğularla əvəz edilməsi istehsal prosesinin