5 İCTİMAİ İNKİŞafin

keyfiyyət dəyişilmələri hesabına həyata keçir, onda elm, texnika və istehsalda, hətta onların da yalnız bəzi sahələrində baş verən keyfiyyət dəyişilmələri (belə məhdud dəyişilmələr konkret nailiyyətlər hesabına da yarana bilər) heç də yekun sistemə şamil edilməzdi. Həm də elmi-texniki tərəqqi daha ümumi əhatəyə malik olan ictimai tərəqqinin (cəmiyyətin istiqamətli, yüksələnxətli in­ki­şafı) təzahür etdiyi tərəflərdən, formalardan yalnız biridir" və onun öyrənilməsi də digər müvafiq tərəflərlə əlaqəli şəkildə olma­lıdır.

Elmi-fəlsəfi ədəbiyyatda elmi-texniki tərəqqinin məzmunu, da­­xili strukturu az tədqiq olunduğu kimi, o, tamın bir hissəsi kimi də nəzərdən keçirilmir. Düzdür, elmi-texniki tərəqqinin sosial nə­ti­cə­­lərindən danışılır, lakin burada o bir növ subyekt kimi gö­tü­rü­lür, daha geniş sistemdə onun tutduğu yer isə yenə də qaranlıq qalır.

Biz bu problemin astanasına çataraq onu yalnız qeyd etmək­lə kifayətlənirik, çünki elmi-texniki tərəqqinin ictimai tərəqqidə yeri, onun sivilizasiya ilə mədəniyyətlə əlaqəsi çox geniş sahədir və xüsusi tədqiqat obyekti olmağa layiqdir.

Mühüm şərtlərdən biri də, elmi-texniki tərəqqinin daha ümu­mi hadisənin xüsusi halı kimi nəzərdən keçirilməsidir. Lakin çox təəs­süf ki, indiyə qədər elmi-texniki tərəqqinin tipoloji analizi veril­məmiş, onunla eyni qəbildən olan hadisələr aşkara cıxarılma­mış və deməli, onun uyğun gəldiyi ümumi də müəyyənləşdiril­mə­miş­dir. Bizcə, əsil mahiyyətin indiyədək kölgədə qalmasının səbəb­lə­rindən biri də məhz budur.

Lakin əgər elmi-texniki tərəqqi elm və texnikanın məcmu tərəqqisi kimi başa düşülərsə, bu, vahid unikal hadisə olur və bu zaman, doğrudan da tipoloji analizə ehtiyac qalmır. Bizim təklif etdiyimiz konsepsiya halında isə elmi-texniki tərəqqi elmin texni­kaya tətbiqinə xidmət edən sistemin inkişafını əks etdrimir və onun mənşəyinin tədqiqi göstərir ki, bu hadisə ümumiyyətlə bilik­lə­rin əməli fəaliyyətdə istifadə olunması ilə bağlıdır və deməli, insa­nın bütün məqsədəuyğun fəaliyyət sahələrini əhatə edən bir pro­sesin xüsusi halıdır. Tarixən ilkin olan bu daha geniş miqyaslı hadisə getdikcə iki istiqamətdə xüsusiləşir. Birincisi, biliklərin elmiləş­mə­si, xüsusi elmlərin formalaşması ilə əlaqədar olaraq məhz elmi biliklərin tətbiqi hər cür koqnitiv tətbiqinə nəzərən özünəməx­sus­luq təşkil edir. İkincisi, elm özü getdikcə böyük miqyas alır və onun məqsədəuyğun fəaliyyətə tətbiqi heç də yalnız texnikada mad­­diləşməklə məhdudlaşmır. Xüsusilə ictimai elmlərin tətbiqi, bir qayda olaraq, texnika vasitəsilə deyil, başqa yollarla həyata ke­çir. İstehsal yalnız texnikanı təkmilləşdirmək sayəsində inkişaf edə bilməz. Bunun üçün ictimai istehsalın strukturu da təkmil­ləş­di­ril­məlidir. Bu sahədə əməyin elmi təşkili, idarəetmə nəzəriyyəsi, elmi planlaşdırma, elmi proqnozlaşdırma, sosial-iqtisadi eksper­ti­za və s.-dən istifadə olunmalıdır. Digər tərəfdən, istehsal pro­se­sində başlıca məhsuldar qüvvə – insandır. Deməli, insanın özünün tək­mil­ləşdirilməsi üçün də elmin nailiyyətlərindən istifadə edilmə­lidir. Onun fiziki sağlamlığının təmin edilməsi, dar ixtisaslaşmanın mənfi təsirlərindən mühafizə olunması, peşə xəstəliklərinə qarşı mübarizə və s. üçün təbabət elminin tətbiqi zəruridir. İnsanın mə­nə­vi kamilliyinin (zira istehsalın avtomatlaşması şəraitində in­ti­zam, məsuliyyət hissi, əməyə şüurlu münasibət və s. ön plana ke­çir), estetik zövqünün (müasir dövrdə həm istehsal şəraitinin este­tik prinsiplər əsasında təşkilinə, həm də istehsal məhsullarının este­tik zövqü oxşamasına böyük diqqət verilir – dizayn və s.) inkişaf etdirilməsində də ictimai elmlərin böyük rolu vardır. Deməli, el­min istehsal sahəsinə tətbiqi texnika ilə məhdudlaşmır. Lakin nəyə gö­rə təkcə maddi istehsal sahəsinə? Müasir dövrdə elm həm də di­gər fəaliyyət sahələrinə, məsələn, təhsil sisteminə (pedaqogika nə­zə­riy­yəsi, psixologiya və s.), cəmiyyətin elmi surətdə idarə olun­ma­sı­na (sosiologiya və s.), məişət sahəsinə (asudə vaxtın elmi təşkili, mik­rososiologiya, psixologiya və s.) səhiyyəyə, idmana və s. tətbiq olu­nur və bütün bunlar elmin praktikaya tətbiqi adı altında ümu­mi­ləşdirilərsə və bu tətbiqin ümumi meylləri, qanunauyğunluqları, səciyyəsi aşkar edilərsə – onda daha geniş miqyaslı bir hadisədən – elmi-praktik tərəqqidən danışmaq mümkündür ki, elmi-texniki tərəqqi onun yalnız bir qolunu, aspektini təşkil edir.

Əvvəla, "inqilab" anlayışının özü haqqında. Belə qəbul olun­muş­dur ki, "inqilab" anlayışı yalnız sosial hadisələrdəki cevrilişlərə aid edilə bilər. Əgər belədirsə, deməli, elmi-texniki tərəqqidə inqi­la­bi çevrilişdən yalnız onun sosial hadisə olması sayəsində danışmaq mümkündür. Bu halda elmi-texniki inqilab elmi-texniki fəaliyyət sisteminin qnoseoloji və texnoloji en kəsiyində deyil, yalnız sosial en kəsiyindəki keyfiyyət çevrilişini əks etdirməlidir. Analoji olaraq, gərək elmi inqilablar da, adətən qəbul edildiyi mənada (məsələn, Kun konsepsiyasında olduğu kimi, paradiaqmaların əvəzlənməsi mənasında, Lakatosun konsepsiyasında tədqiqat proqramlarının, Xoltonun konsepsiyasında temaların dəyişilməsi mənasında, ya­xud dünyanın elmi mənzərəsinin dəyişilməsi mənasında və s.) yox, elmin sosial en kəsiyindəki çevriliş mənasında işlədilsin.

Lakin istər elmi, istər texnoloji, istərsə də elmi-texniki inqilab an­layışları daha çox dərəcədə hadisənin daxili məzmun (məsələn, elm üçün daxili məzmuna – elmi yaradıcılıq axtarışları, elmi bilik sis­temləri və s. aiddir, elmin sosial təşkili üçün zəruri olan ünsür­lər: laboratoriya, institut, maliyyə sistemi və s. – xarici məzmuna da­xil olur) tərəfindəki çevrilişlərlə bağlı olduğundan (baxmayaraq ki, bu hadisələrin çox böyük miqyaslı sosial nəticələri də vardır, bu nə­ticələr baxılan hadisələrin strukturuna daxil deyil) "inqilab" an­la­yışının ənənəvi mənasına yenidən nəzər salmaq zərurəti ortaya cıxır.

Biz bu məsələni ətraflı təhlil etməyərək diqqəti belə bir cəhətə yönəltmək istəyirik ki, inqilab haqqında nəzəriyyənin nüvəsini təşkil edən "sosial inqilablar" nəzəriyyəsində bu hadisənin hər cür keyfiyyət dəyişilməsinə, sıçrayışa nəzərən spesifikası müəyyən edil­miş­dir və bizim fikrimizcə, burada ən spesifik cəhət çevrilişin müx­tə­lif struktur səviyyələri arasındakı ziddiyyətin həlli sayəsində hə­ya­ta keçməsidir.

Cəmiyyətdə məhsuldar qüvvələrlə istehsal münasibətləri, habelə bazis və üstqurumun münasibəti (bu münasibətlər bəzən səhv olaraq məzmun və forma münasibəti kimi qələmə verilir) müxtəlif struktur səviyyələri və ya müxtəlif en kəsikləri arasında, daxili və xarici məzmun arasında münasibət kimi götürülə bilər ki, bu tərəflər arasında ziddiyyət olduqda böhran – inqilabi şərait yaranır. Və ilk baxışda nə qədər paradoksal görünsə də, inqilab üstqurumdan – xarici məzmundan başlanır və daxili məzmunun inkişafı üçün meydan açır.

1 Bax: məs.: Кун Т. Структура научных революций. М., 1977; Структура и развитие науки. Из Бостонских исследований по фило­софии науки. М., 1978; Поппер К. Логика и рост научного знания. М., 1983.

1 Волков Г.Н. Социология науки. М., 1968, стр. 121.

2 Jonh Liman. What is science – «Philosophical problems of science and technology», Boston, 1974, p. 13.

1 Alfred North Whiatchead. The function of Reason. Boston, 1971, p. 43-44.

1 Yenə orada. səh. 42 / Bunge M. Forwards a philosophy of techno­logy. – Philosophical problems of science and technology. Boston, 1974, p. 29.

2 Yenə orada.

3 Bunge M. Forwards a philosophy of technology. – Philosophical problems of science and technology. Boston, 1974, p. 29.

1 Д.Гвишиани. Научно-техническая революция и пробле­мы науки. – "Научно-техническая революция и социальный прогресс", стр. 49.

1 «Философский словарь» (M.Rozentalın red.-si ilə). М., 1972, стр. 268.

1 K.Marks. Kapital, I cild, Bakı, 1969, səh. 512.