5-mavzu. Bilish nazariyasi, yo‘nalishlari va asosiy muammolari

Bilishda haqiqat va amaliyot uyg‘unligi
.
Insonning borliqni 
bilishidan asosiy maqsadlaridan biri - bu haqiqatni bilishdir. Bu asosan inson 
bilimlari bilan obektiv borliqdagi narsa va hodisalar o‗rtasidagi munosabat 
masalasini o‗z ichiga oladi. 
Haqiqat - bu borliqdagi narsa va hodisalarning o‗zi emas, balki ular haqidagi 
inson bilimlarining o‗sha narsa va hodisalarga mos kelishidir.
Haqiqat, 
bu 
– 
bizning 
dunyo 
to‗g‗risidagi 
bilimlarimiz 
va 
tasavvurlarimizning dunyoning o‗ziga, obektiv reallikka muvofiq kelishidir. 
Haqiqatni nohaqiqatdan, yanglishuvdan, yolg‗ondan farqlashtirish, ajratish uchun 
bizning bilimimiz obektiv voqelikka, uning yashash va rivojlanish qonunlariga 
qanchalik mos kelishini aniqlab olmoq kerak. 

---

Haqiqat konkret yoki mavhum, mushohadaviy va fikriy xulosalar, tushuncha 
va tasavvurlarning obektga mosligidir. 
Hozirgi zamon falsafiy va ilmiy adabiyotida obektiv haqiqat tushunchasi tez-
tez uchrab turadi. Obektiv haqiqat – bu bilimlarimizning shunday mazmuniki, u bir 
kishiga ham, butun insoniyatga ham bog‗liq emas. Haqiqatning obektivligini u
mavjud olamning inikosi bo‗lishi belgilaydi.
Haqiqatning obektivligi vaqt va zamondagi o‗tish manosida ketma-ketlik, 
izchillik va vorislikning asosi hisoblanadi. 
Haqiqat bu jarayondir. Obektiv haqiqatning jarayon bo‗lish xususiyati ikki 
xil tarzda namoyon bo‗ladi: birinchidan, bu obektni to‗liqroq inikos ettirishga 
tomon qaratilgan o‗zgarishlar jarayonidir, ikkinchidan esa, konsepsiyalar, 
talimotlar strukturasida xatolik va yanglishishlarga barham berish jarayoni hamdir.
Bu jihatdan qaraganda xaqiqat o‗zi ifodalangan bilimlarning mazmuniga 
ko‗ra subektga bog‗liq bo‗lmasada (bu manoda u obektiv haqiqat deb ataladi), 
lekin u o‗z ifodalanish shakli jihatdan subektga bog‗liq bo‗ladi. Ko‗p hollarda 
haqiqat mazmuniga ko‗ra obektiv, shakliga ko‗ra nisbiydir. 
Bilish nazariyasida nisbiy va absolyut haqiqat shakllari muhim o‗rin tutadi. 
Absolyut va nisbiy haqiqatlar masalasi insoniyat rivojining malum bosqichida 
kishilarning bilish jihatidan murakkab tashkil topgan obektlar bilan aloqador 
bo‗lgan, har qanday nazariyalar ushbu obektlarni tugal anglash davosini qilishga 
qodir bo‗lmagan davrlardagi dunyoqarash muammosi sifatida yuzaga chiqqan. 
Absolyut (mutlaq) haqiqat deganda o‗z obektiga aynan mos bo‗lgan va 
bilishning keyingi taraqqiyoti davomida inkor etilmaydigan bilim, xulosa va 
hukmlar tushuniladi.
Absolyut haqiqat -o‗rganilayotgan obektlarning umumiy va alohida 
tomonlarini aniq-ravshan hamda voqelikning muayyan jihat va xususiyatlarini 
tugal bilishi, nisbiy haqiqatning keyingi bilish jarayonida ham saqlanib qoladigan 
mazmunini tashkil etishi, olam, undagi eng murakkab sistemalar to‗g‗risida hech 
qachon inkor qilinmaydigan to‗liq bilimdir. Masalan, 1913 yilda XX asrning eng 
yirik fizigi Nils Bor o‗zining mashhur to‗ldiruvchanlik prinsipini tariflab berdi. Bu 
prinsipga ko‗ra, haqiqatligi muayyan hodisalar guruhi uchun aniqlangan va 
tasdiqlangan bilim va nazariyalar yanada kengroq predmet sohasini qamrab olgan 
yangi, yanada chuqurroq bilim va nazariyalar paydo bo‗lishi bilan mutlaqo 
noto‗g‗ri deb uloqtirib tashlanmaydi, balki nisbiy haqiqat sifatida bu yangi 
nazariyalarning chegaraviy shakli yoki xususiy holati sifatida saqlanib qoladi. 
Klassik mexanika bilan nisbiylik nazariyasi, moddalar ximik tuzilishining klassik 
va hozirgi zamon nazariyasi va ko‗p boshqa nazariyalar o‗zaro ana shunday 
munosabatda bo‗ladi.
Nisbiy haqiqat - borliqdagi predmet va hodisalar to‗g‗risidagi taxminan 
to‗g‗ri, lekin to‗liq bo‗lmagan, bilish jarayonimizda tuzatilib, to‗ldirilib borishi 
lozim bo‗lgan bilimlarimizdir. 
Har qanday mutlaq haqiqat nisbiy haqiqatlarning Cheksiz jamlanib 
borishidan vujudga keladi, har bir nisbiy haqiqatda esa mutlaq haqiqatning zarrasi, 
donasi mavjud bo‗ladi. Ilm - fan taraqqiyotida har bir yangi bosqich nisbiy 
haqiqatlar sifatida mutlaq haqiqatning mazmuniga yangi - yangi zarralar qo‗shib 

---

boradi. Borliq bepoyon va Cheksiz bo‗lgani kabi, insonning uni bilishi ham 
Cheksiz davom etadi.
Haqiqat mavxum emas, balki aniq (konkret) bilimlardir. Har bir bilimning 
haqiqatligi malum joyga, vaqt va vaziyatga, kishi bilishining imkoniyatiga va 
darajasiga bog‗liq. Hamma zamonlar, makonlar, hamma davr va har qanday 
sharoitda ham to‗g‗ri bo‗ladigan, o‗zgarmaydigan haqiqatlar yo‗q va bo‗lishi ham 
mumkin emas.
Haqiqatni xatodan farq qiladigan mezon bormi? Bu savolga turli falsafiy 
oqimlar turlicha javob berib kelganlar. 
Masalan, XX asrda neopozitivizm oqimi vakillaridan bazilari, haqiqatning 
mezoni, deb kogerensiya prinsipini (yani bilimning o‗z-o‗ziga mos kelishi) 
oladilar. Neopozitivizmning boshqa bir guruhi vakillari esa bilimlarning haqiqatlik 
mezoni sifatida verifikatsiya prinsipini yani, bilimlarni hissiy tajriba, kuzatish, 
eksperiment yo‗llari bilan tekshirishni oladilar. Biroq bizga malumki, fanlarda 
paydo bo‗lgan bazi g‗oyalar va qarashlarning haqiqatligini bunday hissiy tajribalar 
asosida tekshirib bo‗lmaydi. 
Empiriokratitsizm (maxizm) tarafdorlari, xususan Bagdanov haqiqat mezoni 
sifatida bilimlarni, ko‗pchilik tomondan olinganligini tushunadilar, ular ko‗pchilik 
ham barovar adashishi va xato qilishi mumkinligini esdan chiqarib qo‗yadilar. 
Pragmatizm oqimi vakillari esa, har qanday bilimning haqiqatlik mezoni 
uning insonga keltiradigan foydasi bo‗lishi kerak, deyishadi. Haqiqatda esa, 
foydali bo‗lish, foyda keltirish hali inson bilimlarining haqiqatligi mezoni 
bo‗lmaydi. 
Ekzistensializm falsafasi vakillarining bazilari bo‗lsa, inson bilimlarining 
haqiqatligi mezoni har bir kishining o‗z ehtiyoji, maqsad va manfaatlariga 
bog‗likdir, deyishadi. Lekin, hech qachon turli kishilarning ehtiyoji, intilishlari bir-
biriga to‗la mos kelmasligini ular nazarda chetda qoldirishadi. 
Bilimlarning haqiqatligi mezoni amaliy faoliyatdir. Amaliyot insonning 
dunyoga o‗ziga xos munosabati usuli bo‗lib, u tashqi olamdagi obektiv mavjud 
narsa va hodisalarga faol tasir etish, ularni o‗zlashtirish, o‗zgartirish va qayta 
qurish yo‗li bilan insonning uni o‗rab turgan tabiiy va ijtimoiy muhitga kirib borish 
jarayonidir. Amaliyot bilish jarayonida hosil bo‗lgan har bir bilimning 
haqiqatligini tasdiqlash bilan birga, bu bilimning cheklanganligini, xatoligini ham 
aniqlab beradi. Lekin amaliyotni ham haqiqat mezoni sifatida mutlaqlashtirish 
mumkin emas. CHunki inson bilimlarining haqiqatligi yoki xatoligi amaliyotda 
tasdiqlanishi to‗liq bo‗lmaydi, amaliyotda sinab ko‗rish imkoniyati bo‗lmagan 
bilimlar ham mavjud. Uning ustiga amaliyotning o‗zi ham o‗zgarib rivojlanib 
boradi. 
SHunga qaramasdan, amaliyot haqiqat mezoni sifatida insonning to‗g‗ri 
bilimlarini xato bilimlaridan farq qilishda katta ahamiyatga ega. Bu mezon, 
birinchidan, inson bilimlari borliqning to‗g‗ri yoki noto‗g‗ri inikosi ekanligini 
tasdiqlasa, ikkinchidan, u borliqni noto‗g‗ri aks ettiruvchi qarashlarning xatoligini 
ham ochib beradi. 
Falsafa amaliyotga kategoriyalar, yani amaliyotning barcha shakllariga xos 
bo‗lgan umumiy jihatlari nuqtai nazaridan yondoshadi. 

---

Inson amaliyot orqali obektiv mavjud bo‗lgan narsa va hodisalarga faol tasir 
etib, ularni o‗zlashtirish, o‗zgartirish yo‗li bilan o‗zini o‗rab turgan tabiiy – 
ijtimoiy muhitga kirib boradi. Inson amaliy faoliyati borliqni o‗zgartirishga 
qaratilgan jarayon bo‗lib, u obektiv va subektiv tomonlar yig‗indisidan iborat. 
Albatta, amaliy faoliyatning subektivligi insonning qobiliyati, maqsadga muvofiq 
hatti harakati, obektiv tomoni essa boshlang‗ich material, faoliyat vositalari va 
olingan mahsulotni anglatadi. 
Umuman olganda amaliyot insonning dunyoga, o‗ziga xos munosabat 
usulidir.