5-mavzu. Bilish nazariyasi, yo‘nalishlari va asosiy muammolari

Bilishda obekt va subektning o‘zaro aloqasi. 
Bilish jarayoni juda 
murakkab bo‗lib, u subektiv va obektiv tomonlarning birligidan, subektning 
obektga tomon borishidan iborat. 

---

Bilishning falsafiy nazariyasiga ko‗ra, bilish moddiy va manaviy borliqning 
inson miyasidagi muayyan maqsadga qaratilgan faol aks etishidir. Inson bilishining 
manbai moddiy va manaviy borliq, ularni tashkil qilgan narsa va hodisalardir. 
Bilish moddiy va manaviy borliqning inson miyasidagi subektiv obrazlari, ramzlari 
va belgilaridir. Inson o‗z miyasida faqat tabiiy va ijtimoiy borliqni, ularning 
qonuniyatlarini aks ettirib qolmasdan, balki o‗zining manaviy-ruhiy va insoniy 
borlig‗ini ham inikos ettiradi. Buning manosi shuki, inson borliqni oynada aks 
ettirgandek inikos ettirmaydi. Insonning dunyoqarashi, bilim darajasi, hayotiy 
tajribasi va hokazolar bilish jarayonida o‗z tasirini ko‗rsatadi. Bilish obektiv 
dunyoning subektiv obrazidir, degan fikrda katta mano bor. 
Inson bilishi o‗z moxiyatiga ko‗ra ijtimoiy bo‗lib, u inson ijtimoiy 
faoliyatining bir shakli sifatida tabiat, jamiyat va inson tafakkuri taraqqiyotining 
qonunlarini inson tomonidan o‗zlashtirishning real jarayoni tarzida subekt va 
obektning o‗zaro munosabatida vujudga keladi.
Inson bilishining obekti va subekti deganda nimani tushunamiz? 
Bilishning subekti umuman olganda insondir. Ammo abstrakt inson yo‗q, 
bo‗lmaydi. Shu sababli bilishning subektini borliqdagi predmet va hodisalar bilan 
bevosita yoki bavosita muayyan tabiiy va ijtimoiy munosabatlarda bo‗luvchi, kishi 
yoki kishilar guruhi tashkil qiladi.
Bilishning obekti subektning bilish doirasiga kirgan, uning bilishi qaratilgan 
borlikdagi aniq narsa va hodisalardir
. 
Inson bilishining tabiatini obekt-subekt o‗rtasidagi munosabatini to‗g‗ri 
tushunish asosida bilib olish mumkin. Bunda inson faolligi muhim rol o‗ynaydi.
Inson borliqni faqat bilib olish uchungina o‗rganmaydi, balki u borliq va 
uning qonunlarini bilib olishi bilan tabiatga, jamiyatga va o‗ziga faol tasir 
ko‗rsatib, tabiatni, jamiyatni va o‗zini o‗zgartirib boradi. Bu erda inson bilishining 
amaliyot bilan chambarchas bog‗liqligini namoyon bo‗ladi. 
Inson bilishini unda borliq qanday aks etishiga qarab oddiy-kundalik va 
ilmiy bilishlariga ajratish mumkin. Insoniyat tarixining dastlabki davrlaridayoq 
tabiat va olam haqidagi eng oddiy malumotlar beruvchi kundalik amaliy 
bilimlarning manbai, asosi kundalik turmush tajribalari bo‗lib, unga oddiy 
malumotlar yig‗indisi sifatidagi tarqoqlik va notizimlilik xosdir. Oddiy kundalik 
bilish kundalik oddiy kuzatish, hayotiy tajriba asosida borliqdagi narsa va 
xodisalarni insonning o‗z sezgi va tafakkurlari orqali bilishidir. Masalan, 
hammaga ayonki kechadan so‗ng kunduz va yana kecha kelishini va u Cheksiz
davom etishini hamma biladi, yoki yil fasllarini almashinib turishi, biridan keyin 
ikkinchisi kelishini ham hamma biladi. Ammo hamma ham nega shunday bo‗ladi? 
Sababi nimada ekanligi bilan qiziqmaydi?
Kundalik bilim haqiqatni qayd etsada, uni nomuntazam va isbotsiz amalga 
oshiradi. Bunday bilimning xususiyati shundaki, odatda, u inson tomonidan ongsiz, 
kundalik tajribaga asoslangan holda qo‗llaniladi.
Kundalik noilmiy bilim tarqoq, notizimli bilim bo‗lib, u qonunlar bilan 
izohlanmaydi va formallashtirilmaydi. Voqea va hodisalarni ilmiylik mezonlari 
nuqtai nazaridan asosli tushuntirmaydi. Kundalik noilmiy bilimning qatiy tizimi va 
klassifikatsiyasi bo‗lmaydi. 

---

Bugungi kunda, noilmiy bilimning quyidagi shakllari ham etirof etiladi: 
Parailmiy bilim (mavjud standartlarga mos kelmaslik), yolg‗on ilm (turli 
aqidalardan ongli ravishda foydalanish), kvaziilmiy bilim (zo‗ravonlik va majbur 
qilish metodlariga asoslanib o‗ziga hamkor izlaydi), antiilmiy bilim (haqiqat 
haqidagi tasavvurlarni ongli buzish va utopizm), psevdoilmiy bilim (ananaviy 
nazariyalarni targ‗ib qiluvchi intellektual faollikda namoyon bo‗ladi) va boshqalar. 
Demakki, noilmiy bilim tarqoq, notizimli bilim sifatida tushunilib, u 
qonunlar bilan izohlanmaydi va formallashtirilmaydi, mavjud dunyoning ilmiy 
manzarasiga qarama-qarshi turadi. Noilmiy bilim kimningdir uydirmasi yoki 
yolg‗on emasligini anglash zarur. Chunki u (ratsionallikdan farq qiluvchi) o‗zining 
normalari, etalonlari, bilish vositalari va manbalariga ega bo‗lgan aniq intellektual 
asoslarda shakllanadi.
Eng umumiy manoda ilmiy bilish obektiv olamdagi narsa va hodisalar 
haqida obektiv haqiqiy bilimni egallash jarayonidir. Ilmiy bilish narsa va 
hodisalarni izohlash, tushuntirish va bashorat qilish kabi vazifalarni bajaradi.
Ilmiy bilish esa ana shu hodisalarining mohiyati, sababi, qonun va 
qonuniyatlarini ochib berishga yo‗naltirganligi bilan ajralib turadi. Demakki, ilmiy 
bilish borliqdagi predmet va hodisalarning qonuniyatlarini, ularning mohiyatini 
bilishdir. Ilmiy bilish, odatda ilmiy tadqiqotlar va ilmiy izlanishlar olib borish 
asosida amalga oshadi. 
Inson bilishi bilmaslikdan bilishga, aniq bo‗lmagan bilishlardan, to‗liq 
bo‗lmagan, qisman bilishlardan to‗liqroq bilishlarga, oddiy bilishdan murakkab 
ilmiy bilishlarga tomon borishidan iboratdir.
Hissiy, mantiqiy, empirik, nazariy, intuitiv bilish darajalari, ularning o‗ziga 
xosligi va aloqadorligi. Inson bilishida bilishning qanday paydo bo‗lishi jihatidan 
hissiy, mantiqiy, empirik, nazariy, intuitiv, g‗oyibona bilish kabi ko‗rinishlari ham 
mavjud.
Hissiy bilish - insonning his qilishi, sezgi azolari orqali predmet va 
hodisalarni, ularning tashqi tomonlarini bevosita idrok qilish tushuniladi. 
Hissiy bilish inson bilishining dastlabki bosqichi bo‗lib, uning natijasida 
inson miyasida predmet va hodisalarning belgilari, signallari, hissiy obrazlari hosil 
bo‗ladi. 
Hissiy bilish bosqichi: his qilish, sezgi, idrok va tasavvur kabi shakllarda 
sodir bo‗ladi.
His qilish - inson bilishining shunday shakliki, unda kishi o‗z-o‗ziga, 
atrofdagi narsa-hodisalarga, kishi yoki kishilarga bo‗lgan munosabatida o‗zining 
muayyan holatga kirishi, muayyan holda bo‗lishidir. 
Sezgi - hissiy bilishning dastlabki shakllaridan bo‗lib, u insonning borliqni,
undagi narsa va hodisani bilishning o‗ziga xos ko‗rinishidir. 
Sezgi va sezgilar insonning sezgi azolariga borliqdagi predmet va 
hodisalarning bevosita yoki bilvosita tasiri natijasida yuzaga keladigan hissiy 
obrazlardir. Sezgilarni hosil qiluvchi bunday sezgi azolari insonda tashqi va ichki 
holatlarda joylashgan bo‗lib, ular: ko‗rish, tam bilish, teri sezgisi va eshitish sezgi 
azolaridir, qolganlari ichki sezgi azolari hisoblanadi. Bu sezgi azolari insonning 
borliqni bilishida o‗ziga xos bir vosita bo‗lib, ular orqali predmet va hodisalar 

---

haqidagi dastlabki malumotlar inson miyasiga qabul qilinadi. Inson bu sezgi 
azolari orqali borliqdagi predmet va hodisalarning tashqi belgi va xususiyatlarini 
bilib oladi. 
Biroq his qilish va sezgilar insonning borliqni bilishi uchun hali etarli emas. 
Buning uchun inson o‗zining hissiy bilishida his qilish va sezgilar shakllarida hosil 
qilgan malumotlarini to‗plab, umumlashtirib, ularni bir butun holda inikos ettirishi 
ham lozim bo‗ladi. Hissiy bilishning bunday yangi shakli idrokdir. 
Idrok - borliqdagi predmet va hodisalarni yaxlit hissiy obrazidir. U o‗zida 
his qilish va sezgilar shakllaridagi obrazlarni jamlab ifodalovchi xususiyatga ega. 
Biroq insonning hissiy bilishi idroklar shakllarida yuzaga kelgan hissiy malumotlar 
inson miyasida qayta ishlanib, hissiy bilishning yangi, yuksak shaklini hosil qiladi. 
Bu tasavvurdir. 
Tasavvur - ilgari idrok etilgan, ammo ayni vaqtda bevosita idrok 
etilmayotgan predmet va hodisalarning inson miyasidagi qayta ishlanib, tiklangan 
hissiy obrazidir.
Hissiy bilishning tasavvur shaklida predmet va hodisalarning ikkinchi 
darajali, muhim bo‗lmagan xususiyatlari tashlab yuborilib, faqat ayrim muhim 
xususiyatlarigina inikos etgan bo‗ladi. Shu tufayli tasavvur predmet va hodisalarni 
umumlashtirgan, mavhumlashtirgan darajada aniq hissiy shaklida inikos ettiradi. 
Aqliy yoki mantiqiy bilish hissiy bilish bergan malumotlarga suyangan 
holda insonning predmet va hodisalarni ularning eng muhim tomonlari, 
mohiyatlarini tafakkur orqali umumlashtirib, mavhumlashtirib va konkretlashtirib, 
ularni fikrda ifodalanishidir. Faqatgina aqliy bilishgina bizga narsa va 
hodisalarning mohiyatini bilib olish imkoniyatini beradi.
Aqliy bilishda inson tafakkuri borliqdagi predmet va hodisalarning izchil 
bog‗lanishlari va aloqadorliklarini, ularning harakat, o‗zgarish va rivojlanish 
qonunlarini malum fikr shakllari —tushuncha, hukm va xulosa chiqarish kabilarda 
ifodalaydi. 
Tushuncha - predmet va hodisalar, ularning muhim va zaruriy belgi va 
xususiyatlarining umumlashtirilgan, mavhumlashtirilgan va ayni choqda 
aniqlashtirilgan fikri obrazidir. U bilish jarayonida malum guruhdagi narsalarni 
bazan malum, umumiy, muhim belgilariga ko‗ra umumlashgan xolda ajratib aks 
ettiradi. Umuman olganda, tushuncha abstrakt tafakkur shakli sifatida bazi 
narsalarni umumlashtirish va shu narsalar uchun umumiy bo‗lgan belgilar 
yig‗indisini fikran ajratish natijasidir. Tushuncha muhim jihatlar va xossalarni 
aniqlaydi va ularni o‗zida mujassamlashtiradi: tushuncha mohiyatning fikrda 
ifodalangan obrazidir. Shuning uchun ham oz sonli tushunchalar son-sanoqsiz 
narsalar – xossalar va munosabatlarni qamrab oladi. 
Hukm — mantiqiy bilishning shunday fikriy shakliki, unda borliqdagi 
muayyan predmet va hodisalar, ular o‗rtasidagi bog‗lanish va aloqadorliklar haqida 
tasdiq yoki inkor fikr ifodalanadi. Hukm – fikrning shunday shakliki, uning 
yordamida tushunchalarning haqiqatga mosligi tasdiqlanadi yoki inkor etiladi. 
Xulosa chiqarish - mantiqiy bilishning shunday shakliki, unda bir yoki bir 
necha hukmlar asosida yangi hukm — yangi fikr hosil bo‗ladi. Xulosalash inson 
mantiqiy bilish bosqichining yuqori shaklidir.

---

Shunday qilib, insonning bilish jarayoni hissiy bilish shakllari: his etish, 
sezgi, idrok va tasavvurlardan boshlanib, aqliy bilish shakllari: tushuncha. xukm va 
xulosa chiqarish shakllarida tafakkurda qayta ishlanib, bilishning «quyi» 
bosqichidan, «yuqori» bosqichi tomon ko‗tarilib boradi.
Xissiy va akliy bilish, bilish jarayonining bir-biridan ajralmas ikki boskichi 
bo‗lib, ularning birini rolini oshirib yuborish va absolyutlashtirish mumkin emas. 
Xissiy bilish bergan dalillarsiz akliy bilishning bo‗lishi mumkin bo‗lmaganidek, 
akliy bilishsiz narsa va xodisalarning moxiyatini bilib bulmaydi. 
Shuningdek bilish empirik va nazariy ilmiy bilish darajalariga ham 
bo‗linadi. Ilmiy bilishning empirik darajasi kuzatish, eksperiment, o‗lchash, 
guruhlarga ajratish, sinflarga bo‗lish, ilmiy tasnifga doir amallarni o‗z ichiga oladi. 
Ilmiy bilishning nazariy darajasida gipotezalarni ilgari surish, ilmiy 
nazariyni yaratish, qonunlarni tariflash, bir gipoteza va nazariyani boshqalari bilan 
taqqoslash, shuningdek, umumlashtirish, tushuntirish va avvaldan aytish amallari 
bajariladi. 
Malumki, empirik bilish biluvchi inson – subektning hissiy qobiliyatlari 
bilan chambarchas bog‗langan bo‗ladi. Biroq tajribaning vosita va shakllari xissiy 
qabullashga nisbatan muayyan avtonomlikda bo‗ladi. Masalan, bosimni aniqlovchi 
asbobning ko‗rsatishi qayd qilinsa, bu bilish amali hali ilmiy dalil bo‗la olmaydi. 
Ilmiy dalil kuzatishlar natijalarini biror fikr ko‗rinishida – yani «strelka shkala 
bo‗limlarining 760 mm simob ustunini ko‗rsatayapti», - degandan boshlanadi. 
Agar nazariy bilish to‗g‗risida gapiradigan bo‗lsak, bu bilishda bizning hissiy 
qobiliyatlarimiz qatnashadi. Buning uchun elementar geometriyadagi teoremalarni 
isbotlashni ko‗rsatishimiz mumkin, bu erdagi fikrlar geometrik shakllarni 
uchburchaklar, kvadratlar, aylanalar va shunga o‗xshash qabullashimizga 
asoslanadi.
Avvalo, bu bilish darajalari o‗zlarining predmetlari bo‗yicha farqlanadi. 
Izlanuvchi ilmiy bilishning bu ikki darajasida ham ayni bir obekt bilan ish ko‗radi, 
biroq obekt har bir darajada turlicha namoyon bo‗ladi. Empirik bosqichda subekt 
hodisalarni kuzatish bilan band bo‗ladi, hodisalarning munosabatlari – 
bog‗lanishlarini qayd qiladi. Nazariy darajada esa kuzatilayotgan hodisalarni 
yuzaga keltirgan sabablari to‗g‗risidagi gipotezalar aytiladi. Odatda sabablarni 
aniqlash o‗rganilayotgan obektning mohiyatini ochish bilan bog‗liqdir. 
Nazariyaning vazifasi, jumladan sababni aniqlagan holda hodisaning tabiatini 
tushuntirishdir. 
Empirik va nazariy ilmiy bilish darajalari bilish vositalari bo‗yicha farq 
qiladi. Empirik darajada subekt o‗zi o‗rganayotgan obekt bilan bevosita o‗zaro 
tasirda bo‗ladi, uni kuzatadi yoki parametrlarini o‗lchaydi. Bunda bilish vositasi 
sifatida obekt to‗g‗risida malumot olib beradigan tegishli asboblar bilan 
qurollangan holda ko‗rish yoki eshitish qobiliyatidan foydalanish mumkin. Nazariy 
darajada subekt bilish obekti to‗g‗risida bilvosita fikrlashi mumkin, yani bunda u 
tajribada olingan natijalar asosida ish ko‗radi.
Ilmiy bilish darajalari shuningdek, tushuncha vositalari va tili bilan ham farq 
qiladi. Empirik atamalar belgilarini sistemalashtirish (tavsiflash) asosida 
shakllanadi. Hosil qilingan tushunchalar (atamalar) empirik tavsiflash sistemasini 

---

tashkil qiluvchi fikr – davolar tarzida tartiblanadi. Bunday empirik fikrlarni 
bevosita tekshirish imkoni bo‗ladi. Masalan, «dinamometrning strelkasi 100 
bo‗linish shkalasini ko‗rsatib turipti», - degan fikr haqiqiy bo‗ladi, agar o‗sha 
asbob rostdan ham shkalaning shu bo‗limini ko‗rsatayotgan bo‗lsa. Nazariy 
fikrlarga kelsak, ularning mavqei empirik fikrlardan anchagina farq qiladi. 
Nazariyaning tushunchalari – atamalar nazariy bilish darajalariga xos vositalari 
bilan o‗rganiladigan obektlarning yuksak abstraksiyalar, ideallashtirishlardir. 
«Moddiy nuqta», «absolyut qattiq jism», «ideal gaz» singari ideallashtirilgan 
tushunchalar yaxshi tanish. Bunday ideallashtirishlarni o‗z ichiga olgan nazariy 
fikrlarning ham haqiqiyligi sinab ko‗riladi. Biroq bunday sinov – tekshirishlarda 
tajribaga bevosita «chiqish» bo‗lmaydi, bunday ularni nazariya ichida ham, 
empirik fikrlarni amallarni talab qiladi. 
Odatda empirik fikrlar ham nazariy yuklamaga ega bo‗lib, nazariyasiz inson 
aslida nimani kuzatayotganini va nima uchun eksperiment o‗tkazayotganini, yani u 
nimani izlayotganini, nimani o‗rganayotganini bilmagan bo‗lardi. Masalan, 
kuzatishlar asosida «jism to‗g‗ri chiziqli tekis harakat qilayapti» deb aytilagan fikr 
bunday harakatni tasnif qilish mumkin bo‗lgan ideal sxemaga tayanishnitalab 
qiladi, bu o‗z navbatida, klassik mexanikadagi to‗g‗ri chiziqli tekis harakat 
nazariyasini foydalanishni taqozo qiladi. Tajriba dalillarining nazariyaga 
bog‗liqligi bazan go‗yo kuzatishlar va eksperimentlarning natijalari turli 
nazariyalar uchun birday bo‗lmaydi. Biroq bunday davo bilan kelishib bo‗lmaydi, 
chunki kuzatishlar va o‗lchash amallarida ayni bir vosita, asbob, sonli shkalalar va 
shunga o‗xshashlardan foydalaniladi. Bundan tashqari, fan tarixi shuni 
ko‗rsatadiki, empirik bilish natijalari uzoq vaqtgacha o‗zining avtonomligini 
saqlashi va malum vaqt o‗tgandan keyingina nazariy bilishga o‗z tasirini o‗tkazishi 
mumkin. Masalan, fransuz fizigi A.Bekkerelning (1896 yilda) kashf etgan uran 
tuzining tabiiy nur aktivligi fizikaning taraqqiyoti uchun ulkan ahamiyatga ega 
bo‗ldi. Faqat yillar o‗tgandan so‗nggina «radioaktivlik», yani nur aktivligi nomini 
oldi. Bu avval M.Kyuri nazariyasi so‗ngra E.Rezerford nazariyasida tushuntirib 
berildi. Biologiyadagi buyuk voqealar, angliyalik olim Robert Guk tomonidan 
(1668 yilda) hujayraning mavjudligi aniqlangandan boshlandi. Yillar o‗tgach, 
M.Shleyden va T.Shvan (1838 – 1839 yillar) tomonidan hujayra nazariyasi deb 
atalgan konsepsiya ilgari surilib, shakllantirildi. 
Intuitiv bilish o‗z tabiatiga ko‗ra, hech qanday hissiy idroksiz va mantiqiy 
muhokamasiz biror bir yangi fikrning birdaniga, kutilmaganda tug‗ilishidir. Ammo 
intiutiv bilish kishining oldingi tajriba, ko‗nikma, malaka va erishgan bilimlariga 
asoslangan holda yuzaga kelishini, busiz intiutiv bilishning bo‗lishi mumkin
emasligini ham esdan chiqarish kerak emas. 
Inson bilishini turlarga bo‗lishda intuitiv bilishdan farkli ravishda qadimdan 
g‗oyibona bilish haqida ham turli fikrlar mavjud. G‗oyibona bilish inson 
bilishining shunday turiki, bunda kishi uzoq masofadan turib sodir bo‗lgan yoki 
sodir bo‗ladigan hodisa va voqeani bilishi, his qilishi bu hodisa va voqeaning 
qanday sodir bo‗lishi unga ayon bo‗ladi. 
Lekin shuni aytish kerakki, g‗oyibona bilishning hozircha mexanizmi fanga 
malum emas. Shu sababli ko‗pincha g‗oyibona bilishni kishilar ilohiylashtirib, 

---

bunday bilish faqat aziz-avliyolarga, alohida g‗ayri tabiiy xususiyatlarga ega 
kishilarga xos, deb qarab kelishmoqda. 
Inson bilishini yana uning ijtimoiy hodisalari bilan bog‗liqligiga ko‗ra, uni 
mifologik bilish, diniy bilish, falsafiy bilish, badiiy-estetik bilishlarga ajratish ham 
mumkin. Ulardan falsafiy bilish fanning falsafiy masalalarining muhim bir 
bo‗limini tashkil qiladi. U bilishning umumiy tabiati va mohiyatini, bilishning 
subektiv va obektiv munosabatini, bilishda amaliyotning roli kabi masalalarini, 
bilish jarayonining dialektik xarakteri, bilishda haqiqat muammosi kabi 
masalalarini o‗z ichiga oladi. 
Ong – tafakkur va borliqning birligi. Inson ongi murakkab va serqirra 
hodisadir. U to‗g‗ridagi tasavvurlar juda xilma-xil bo‗lib, ular kishilar bilimi va 
hayotiy tajribalarining turli-tumanligi bilan bog‗liq. Ong, uning mohiyati, 
mazmuni, namoyon bo‗lish jihatlarini tushunishni aksariyat hollarda kishilarning 
moddiy ananalariga, ularning diniy qarashlari ham belgilaydi. Ongning tabiati 
ko‗plab manolarni o‗z ichiga oladi, chunki u eng umumiylikka, bilvositalikka va 
predmetli o‗ziga xoslikka egadir. 
Hozirgi vaqtda fanda ongni tatqiq qilish fanlararo xarakterga ega. Ongning 
falsafiy tushunchasi psixologiya, lingvistika, semiotika, mantiq, antropologiya, 
biologiya, kulturologiya va ularga tutash bo‗lgan fanlarda olingan yangi natijalarni 
umumlashtiradi. Ong haqidagi bugungi mulohazalar falsafiy va ilmiy 
argumentlarning shunday bog‗lanishlari bilan xarakterlanadiki, bular chegarasida 
bu jihatlarni amalda ajratib bo‗lmaydi.
Ong tushunchasining shakllanish tarixi bizga uning asosiy sifatlari haqida 
mulohaza yuritishimizga imkon beradi. Birinchidan, bu ongning instrumental 
(kognitiv va kommunikativ) jihozlanganiga tegishli bo‗lib, ongning turli – tuman 
til (nutq), tushuncha (mantiqiy) va obrazli – sezgi vositalari odamlarning kundalik 
hayotlarini, ularning bilish va kommunikativ faoliyatlarini taminlaydi. Ongning 
instrumental vositalari insonning nafaqat bilim olishi va muomala qilish, balki 
ularni saqlash, qayta tiklash va baholashga, tanlashni amalga oshirib, qaror qabul 
qilishga imkon beradi. Ongning instrumental vositalari odamlarning ijodiy 
faoliyatida, uning barcha ko‗rinishlarida namoyon bo‗lgani holda nihoyatda 
sezilarli rol o‗ynaydi. Inson ongli hulqining instrumental xarakteri, inson yashash 
tarzining qolgan barcha tirik mavjudotlarning yashash tarzidan farq qilishini 
ko‗rsatadi.
Ikkinchidan, ongning sistemaviy sifatlari: bu sifatlarga ongning bir butun 
tarzida bog‗langanligi va uning alohida strukturalari o‗zaro tasirining 
muvofiqlanganligidir. Bog‗langanlik va muvofiqlanganlik sifatlari tufayli ong turli 
turdagi jarayonlardan iborat eng murakkab sistema sifatida ishlaydi: ular fikrlash, 
xissiy (sezgi, qabullash, tasavvur) va shuningdek, taasurotlar va intuitsiyadir. 
Onglash jarayonining kechishi, unga tegishli bo‗lgan strukturalarning resurslari 
bilan taminlanadi. Ongning har bir strukturasi boshqa strukturalar bilan o‗zaro 
tasirlashib, etakchi rol o‗ynashi mumkin. Masalan, emotsional ong yoki hotirlash 
deb gapiriladigan bo‗lsa, bu degani ongning boshqa strukturalari uning ishida 
qatnashmayapti degani emas. 

---

Uchinchidan, ongning intensional qobiliyati, bu ongning nimagadir, 
kimgadir yo‗naltirilganligida, yoki nimadir yoki kimdir to‗g‗risida bo‗lganligida 
ifodalanadi. Ongning yo‗nalganlik xossasa insonning dunyo bilan munosabatlarida, 
insonning tarixiy, ijtimoiy, kulturologik individual – shaxsiy turli – tuman 
aspektlarining munosabatlarida namoyon bo‗ladi. Ongning yo‗nalganlik konkret 
hossalaridan odamlarning ongning faoliyatlarining predmeti kim (nima) ekanligi 
to‗g‗risida fikrlash mumkin. Ong yo‗nalganligining «ichiga» yo‗nalganlik va 
«tashqari»ga yo‗nalganlikni farqlash lozim. Ong inson borlig‗ining tashqi 
dunyosiga, shuningdek, uning ichki dunyosiga yo‗nalgan bo‗lishi mumkin. 
Insonning ichki dunyosiga yo‗nalganda uning yo‗nalganligi o‗z – o‗zini 
anglashi, nazorat qilishi, o‗z – o‗zini tahlil qilish, baxolash va o‗z – o‗zini tartibga 
keltirish va shunga o‗xshashlarda namoyon bo‗ladi. 
To‗rtinchidan, ongning epistetik sifati inson ichki dunyosining holatini 
ifodalaydi. Ongning epistemik sifatida odatda shubhalanish, ishonch holati, erk, 
ishontirish singari holatlar nazarda tutiladi. Ongning bu holatlarining tabiati turli 
belgilarning mujassamlanishidan iborat bo‗ladi. Masalan, ongning har bir holati 
o‗zida bilim va boshqa informatsiyalari elementlari emotsiyalarning baholi – 
qadriyatli sifatlari, erk xossasi, ongsizlik psixika elementlarini mujassamlashtirishi, 
shuningdek, boshqa psixik va jism – tana omillarining tasirida bo‗lishi mumkin. 
Masalan, biz biror narsada aybdorligimizni onglasak, qo‗rquv xissini sezamiz, 
hayajonlanamiz, o‗zimizning ishonchimizni ifodalaymiz yoki qoniqish lazzatlanish 
xissini sezamiz, bunday holatlarning umumiy belgilari ularning onglanganligining, 
ishonchlilikning, qanoatlanganlikning, yoqimlilikning, qadriyatlilikning va shunga 
o‗xshash onglanganlik darajasi bilan belgilanadi.
Ong tushunchasini xarakterlashda ko‗pincha uning «aql» va «idrok» degani 
sinonimlaridan foydalaniladi. 
«Aql» so‗zi qadimgi yunon so‗zi «logos»dan kelib chiqadi. Bu so‗zda 
«yig‗moq», «tahlamoq», «tartibga solmoq» so‗zlarining va «gapirmoq», 
«nomlamoq» so‗zlarining manolari chambarchas bog‗langan. 
«Obektiv aql» - bu tushuncha olamning aqlli tuzilgani prinsipini ifodalaydi. 
Aql obektiv prinsip sifatida olamni bir butunga birlashtiradi, uni inson bilish uchun 
kira oladigan qiladi. «Subektiv aql» tushunchasi esa insonning aqliy afzalliklarini 
bildirib, uning bilishga, onglashga va harakatga qobiliyatliligini bildiradi. Obektiv 
aql tushunchasi bugungi kunda bir muncha eskirdi, chunki olam o‗zining ratsional 
tuzilishining soddaligi, ravshanligi va o‗zlashtiriluchanligi bilan insonni 
quvontirayotgani yo‗q. Aksincha, dunyo to‗g‗risidagi bugungi tasavvur uni 
murakkab va boshqarib bo‗lmaydigan tashkillanish tarzida namoyon qilmoqda. 
Dunyo odamga hotirjamlikdan ko‗ra ko‗proq qayg‗urish, notinchlik olib kelmoqda. 
Odamlar ilgarigidek olamning qandaydir biror atom katastrofasi yoki tabiiy 
kataklizm tufayli umuman yo‗q bo‗lib ketishini kutgandek qiynalib 
yashamoqdalar. 
Ong haqidagi tasavvurlarning shakllanishida aql (razum) tushunchasi 
qatorida idrok (rassudok) tushunchasi muhim rol o‗ynaydi. Inson idrok 
qobiliyatlarining xarakterini tushuntirishda, Dj.Lokk idrokni xissiy tajriba 
malumotlarini kombinatsiyalovchi qobiliyat sifatida tariflagan edi. Sensualizm 

---

tarafdorlari aql insonning alohida qobiliyati sifatidagi rolini inkor qilar edilar. 
Ratsionalizmga qarama – qarshi o‗laroq, idrok tushunchasining sezgilarga bog‗liq 
bo‗lgan qobiliyat deyish bilan chegaralanar edilar. Biroq, I.Kant aql va idrokning 
farqini yana qaytadan asoslashga harakat qildi. Unga ko‗ra, idrok mantiqning 
shakllari va qoidalariga muvofiq fikrlaydi. Aql mulohazalar uchun asoslar beradi 
va idrokka munosabatida tanqidiy vazifani bajaradi. Kantga ko‗ra, idrok va aql 
insonning turli qobiliyatlaridir: idrok – predmetlar haqidagi mulohaza qilish 
qobiliyati, aql esa – mulohaza xukmlarini tahlil qilish qobiliyatidir. Aqlning 
vazifalarini ko‗rsatar ekan, I.Kant uni nazariy va amaliy aqllarga bo‗ldi. 
Umuman olganda, ong faqat insongagina xos bo‗lgan, miyaning til va nutq 
yordamida voqelik aksini umumlashtiradigan, maqsadga muvofiq, konstruktiv va 
ijodiy namoyon bo‗ladigan oliy funksiyadir. 
Bugungi kunda, avvaldagidan ham ko‗ra, shu narsa oydin bo‗lib 
qolimoqdaki, jamiyatning hayotiy faoliyati, yashashga qobilligi ko‗p jihatdan 
uning fuqarolarining sog‗ligi va energiyasiga bog‗liqdir. Birinchi tomondan, 
jamiyat o‗z fuqarolarining ehtiyojlari har tomonlama rivojlanishi va ularning 
qondirilishidan manfatdor. Ikkinchi tomondan, u ehtiyojlarni iqtisod, texnika va 
siyosat imkoniyatlari bilan bog‗lab olib borishga intiladi. Tananing o‗sishi, 
shakllanishi, keksayishi va o‗lishi vegetativ sistema sifatida, aql xukmiga bog‗liq 
bo‗lmagan holda ro‗y berishi ravshan. Biroq, qadim – qadim zamonlardanoq tanani 
pavarish qilish insonning biror bir ijtimoiy vazifani bajarish maqsadida amalga 
oshirib kelinadi. Qul va hkmdorning, ritsar va koxinning, olim va ishchining tanasi 
bir – biridan ancha farq qiladi, bu farq unchalik tashqi emas, balki ichkidir, yani 
psixik reaksiyalar, kechinmalar, o‗z – o‗zini nazorat qilish va o‗z – o‗zini 
boshqarish jihatidan bo‗lgan farqdir. Jismoniy o‗yinlar va raqslar, bo‗yalish va 
tatuirovka, manera va imolarga o‗rganish, affektlar ustidan nazorat – bularning 
barchasi tanani, uning ehtiyojlari va intilishlarini boshqarish usullaridir. Inson 
sivilizatsiyalari hammavaqt tana sifatlarining shakllanishi uchun ko‗p kuch 
sarflaganliklarini yoddan chiqarmaslik kerak. Shuning uchun hozirgi zamon 
madaniyati va bugungi kunda inson tanasiga etibor uning ruhiga bo‗ladigan 
etibordan kam bo‗lmasligi ravshan. 
Hususan, ruhning ongsizlik chuqurliklariga qiziqish Z.Freyd va K.Yungning 
ishlaridan boshlab shakllandi, so‗ng, falsafa, kulturologiya va boshqa sohalarda 
rivojlantirildi. 
Freydning asosiy g‗oyasi ongsizlikning energetik tabiatiga yoki energetik 
potensialiga qaratiladi, buni ratsional foydalanish tahlil va nazoratni talab qiladi. 
Ongsizlikning xossalarini ifodalab beradigan tushunchalar sistemasini yaratish 
zarur. Ongsizlik insonning eng qudratli psixik energetikasi va informatikasi 
manbalariga kiradi, ularni biz xulq, muloqot, bilish, baholash, qaror qabul qilish va 
shunga o‗xshash motivatsiyalari deb nomlaymiz. Odamning ekstremal hayotiy 
vaziyatlardagi hulqi kuzatilsa, uning motivatsiya kompleksida erkin energiya 
miqdorining ortishida informatsiya etishmasligi (noaniqligi ro‗y bersa) ehtirosi 
kuchayib, qanotsizlanish tuyg‗usi kuchayib ketishini ko‗rish mumkin. Vaziyat 
informatsiya nuqtai – nazaridan ravshanlasha borgan sari energiyaning manfiy 
qiymatlari pasayadi, taranglanish, zo‗riqish kamayib boradi va batamom yo‗qoladi. 

---

Ongsizlik energetikasida erkin va bog‗lanish energiyasini farq qilish kerak. Erkin 
energiya ongsizlik holatining faqat «lazzatli - nolazzatli» prinsipiga bo‗ysungan 
eng harakatchan dinamikasini ifodalaydi, bu holatlarda biror narsaga ishonch yoki 
shubha bo‗lmaydi. Agar ongsizlikning erkin energiyasi bevosita razryadkaga 
intilsa, u holda bog‗lanish energiyasining razryadkaga harakati tormazlangan va 
sekinlashgan bo‗ladi. Ongsizlik bog‗lanish energiyasining holati inson 
psixikasining ancha katta tashkillanganligi yoki tartiblashganligicha bog‗liq 
(shartlangan) bo‗ladi. 
Freydga talimotiga ko‗ra, boshlang‗ich energiya, ruh va tananing resurslarini 
taminlanishi – bu hammadan avval energetik jarayon, rohatlanish – istemol qilish 
va qoniqishga o‗xshashdir. Ongsizlik tasavvuridagi syujetlar, fantaziyalarda 
motivini topgan intilishlar va hoxishlar tarzida assotsiyalanadi. Psixoanaliktiklar 
(tahlilchilar) psixik reallik tarzidagi fantaziyaning turli darajalarini ko‗rsatib 
o‗tadilar. Bular quyidagilar bo‗lishi mumkin: ratsional (aqliy) aktlar («o‗ngdagi 
tushlar») – insonning uyg‗oq vaqtidagi hikoyalar, bayonlar, dialoglar, illyuziyalar); 
onglanmaydigan 
tuyg‗ular, 
avvaldan 
sezishlar, 
orzular; 
tushlardagi 
sublimatsiyalangan obrazlar; gallyusinatsiyalar, dovdirash, vahimaga tushish va 
shunga o‗xshash anomal simptomlar elementlari bo‗lgan ehtiros aktlari. 
Tasavvurda (taasurotda) istak (hoxish) predmeti bo‗lgan narsa ongning 
ratsional (aqliy), ehtiros yoki erk sferasidan siqib chiqarilishi va ongsizlik tublarida 
shakllanib, yo oddiy tushlarda yoki «o‗ngidagi tush»da namoyon bo‗lishi mumkin. 
Freyd tushlarni tahlil qilishni ongsizlik tabiatini bilib etishning «shohona yo‗li» 
deb atagan edi. Tush ko‗rishlardagi «siljish», «quyuqlashish» va «simvollashtirish» 
mexanizmlari psixika ongsizlanish tashkillanishining har qanday ko‗rinish 
shakllari uchun xarakterlidir. 
Siljish va quyuqlashish mexanizmlarining ishlashi fazodagi va vaqtdagi 
tutashlik va o‗xshashlikka ega bo‗lgan psixik assotsiatsiyalarning asosida yuzaga 
keladi. Siljish o‗zi tufayli biror narsaga bo‗lgan nuqtai – nazarni keskin o‗zgartirib 
yuborishi, diqqatni (aksentni) asosiy aksentlardan ikkinchi darajali aksentlarga 
o‗tkazish, qadriyatlarga qayta baho berishga olib kelishi mumkin. Tushdagi 
kognitiv obrazlar ularning tushuncha – o‗xshash shakllarining sezgi (ko‗rish, 
eshitish va sh.o‗.) shakllariga siljishi hisobiga va aksincha siljishi hisobiga quriladi. 
Siljish quyuqlashishga yordam beradi, quyuqlashish mexanizmlarining tasiri bir 
necha assotsiativ – obraz zanjirlarining kesishlarida namoyon bo‗ladi. Tushdagi 
obrazlarning quyuqlashishi ongsizlikning energetik va iformatsion oqimlarining 
yig‗ilishini aks ettiradi. Unda, masalan, real hayot yo‗lining biror uzun va 
murakkab bo‗lagi to‗g‗risida bayon qilib berishning «quyqasi» yig‗ilgan bo‗ladi. 
Siljish va quyuqlashish mexanizmlari faqat tushdagina tasir ko‗rsatib qolmaydi. 
Freyd, masalan, quyuqlashish – bu o‗tkir aqllilikning asosiy usullaridan biridir, 
uning tasiri so‗zlarni talaffuz etish, yozishdagi xatolarda, so‗zlarni eslay 
olmaslikda va shunga o‗xshashlarda namoyon bo‗ladi. 
Simvollashtirish deb - ongsizlik intilishlar, hoxishlarni reprezentatsiya 
qilishning obrazli ifodalanishiga aytiladi. Tush ko‗rish obrazi, yoki simptomining 
maqsadi harakat va mulohazalarning ochiq manosi yoki mazmunini yashiruvchi 
Shuning uchun mumkin bo‗ladiki, simvol uni faqat ifodalabgina qolmaydi, balki 

---

o‗rnini ham oladi. Psixoanalizning nazariyotchisi va amaliyotchisi fransuz olimi 
Jak Lakan (1901-1981)ning uqtirib o‗tishcha, simvollashtirish ongsizlikning faqat 
shunday hodisalarini ifodalaydiki, ularni til va nutq vositalarida tartiblashtirish 
mumkin bo‗lsin. Shuning uchun ongsizlikning amallari bo‗lmish siljish va 
quyuqlashish simvollashtirishning xususiy hollari – bo‗lishi mumkin: siljish 
metonimiya amaliga, yani predmetni uning qandaydir xossasi bilan almashtirish, 
quyuqlashish esa metaforaga, yani bir predmetni boshqasiga o‗xshatish amaliga 
to‗g‗ri keladi. Ongsizlik tabiatini bilib olish uchun Lakan «ko‗zgu modeli» dan 
foydalanadi. Hususan, hayotning dastlabki paytlarida bolaning o‗zini bilib olish 
akti tana – xissiy, ongsizlik aktidir. «Kuzgu» unga o‗zini boshqa odamga 
qaragandek qarashga imkonini beradi, u o‗zining «ko‗zgu»dagi aksini so‗zlar bilan 
identifikatsiya qilish elementlarini amalga oshira boshlagan paytda bilish akti ro‗y 
beradi. Ana shu vaqtdan boshlab o‗zining ongsizligiga o‗tish boshlanadi. Bolaning 
ongsizligi «ko‗zgu»da aks etadi, uning yordamida u o‗zini biladi (kashf etadi), va 
shu bilan o‗z – o‗zini onglaydi.
Ongsizlik tushunchasi insonlararo munosabatlar dunyosini qarashda ham 
qo‗llaniladi. Ongsizlikda sezilishlik, jism – tanalilik, aklliylikning, taacsurot, 
intuitsiya, ixtiros, erk hotiraning yashirin, «berkitilgan» sifatlari mujassamlashgan 
bo‗ladi. Ongsizlik manolarining mumkin bo‗lgan sharxlanishi (interpretatsiyasi) va 
echilishlari insonga ana shu inson til yordamida uni o‗zining boshqalar bilan 
muloqot munosabatlari sohasiga kiritishning uddasidan chiqqan paytda ro‗y beradi. 
Odamlarning bunday muloqot modeli bir kishining ikkinchi kishiga munosabatini 
ongsizlik funksiyasida aniqlashni ko‗zda tutadi. 
Muloqot jarayonlarida suhbatdoshning nutqi ongsizlikning ko‗zgu 
qiymatlari sohasida xarakaterlanishi mumkin, uni bilib olish uchun unga quloq 
solish kerak. Bunday muloqotda har bir tomon boshqa tomonning ko‗zgusi bo‗lib 
xizmat qiladi, unga har ikki tomon o‗z ongsizliliga qaragandek qaraydi va uni 
onglashga harakat qiladi. Bizning ongimiz uchun ongsizlik sferasidir. Bizning 
ongimiz o‗zganing ongiga «qarab oladi» va u bizga xuddi bizning ongsizligimiz 
tarzida ochiladi. Psixoanaliz nuqtai – nazaridan «ongsizlik - onglilik» ko‗zga 
munosabatlar metaforik modeli turli avlodlarga, turli tarixiy davrlarga, turli 
madaniyatlarga tegishli turli tillarda gapirayotgan odamlar muloqotini tahlil 
qilishda ayniqsa mahsuldordir.