6-mavzu. Ishlab chiqarish Reja

L₂
A′ ^B′
L3 Mehnat sarfi, L

⁰ 1 ²
MP_{L C′}
³ 4 ⁶
AP_L
8 _L

10.3-rasm. Bir o`zgaruvchi omil (L-mehnat) sarfida ishlab chiqarish grafigi

Natijada chekli mahsuldorlik, umumiy va o`rtacha mahsuldorlik oshadi. Lekin pirovard natijada ishchilar sonining oshishi (kapitalning o`zgarmaganligi) chekli mehnat unumdorligini kamayishiga olib keladi, ya′ni omil mahsuldorligining kamayish qonuni ishlay boshlaydi. Omil mahsuldorligining (bir birlik qo`shimcha omil sarfiga to`g`ri keladigan qo`shimcha mahsulot) kamayish qonuni qisqa muddatli oraliqqa xosdir, chunki bu oraliqda kamida bitta omil o`zgarmasdir. Uzoq muddatli oraliqda barcha omillar ma′lum miqdordagi kombinatsiyada oshsa, ishlab chiqarish hajmi ham oshib boradi.

Omil mahsuldorligining kamayish qonuni chekli mahsulotning kamayishini ifodalaydi. Mahsuldorlik kamayish qonuni ma′lum bir ishlab

chiqarish texnologiyasida o`rinlidir. Yuqorida keltirilgan 10.2-jadval ma′lumotiga ko`ra umumiy mahsulot miqdori, o`rtacha va chekli mahsulot miqdorlarini qarab chiqamiz: O`rtacha mahsulot va chekli mahsulot chiziqlari bir-biri bilan bog`liqdir. Agar chekli mahsulot o`rtacha
mahsulotdan katta bo`lsa <sup>MP</sup><sub>L</sub> <sup> AP</sup><sub>L</sub> <sup></sup>, o`rtacha mahsulot o`sadi. Rasmda

NA'
oraliqda chekli mahsulot ^MP_L o`rtacha mahsulot
AP_L
dan katta

bo`lgani uchun, o`rtacha mahsulot o`sadi. ^A nuqtada, chekli mahsulot

maksimumga erishadi.
A^B'
oraliqda chekli mahsulot kamayib, ^B'

nuqtada o`rtacha mahsulotga teng bo`ladi.
B'C'
oraliqda
MP_L
 AP_L

bo`lgani uchun o`rtacha mahsulot kamayib boradi.
Omillar mahsuldorligining kamayish qonuni absolyut bo`lmasdan nisbiy xarakterga egadir va u ma′lum ishlab chiqarish texnologiyasiga qo`llaniladi. Vaqt o`tishi bilan texnologiyaning takomillashuvi, mahsulot ishlab chiqarish chizig`ini yuqoriroqga ko`tarilishiga olib kelishi mumkin. Masalan, birinchi texnologiyada o`zgaruvchan mehnat resursidan
maksimal foydalanish ^L₁ bo`lsa (10.4-rasm), yangi, takomillashgan 2-

texnologiyaga o`tilishi, mehnat sarfi hajmini ^L₂ ga oshiradi ^L₂

• 
  ^L1 _,
  

yanada takomillashgan 3-texnologiyaga o`tilishi mehnat sarfini

^L₃ miqdorgacha oshiradi ^L₃ ^{ L}₂
Q

• 
  L_{1 .}
  

0 _L1


^L2 L₃ L

10.4-rasm. Texnologiya takomillashuvining ishlab chiqarish hajmiga ta′siri

Shuni eslatib o`tish kerakki, texnologiyaning takomillashuvi omil mahsuldorligining kamayishi qonunini umuman ishlamasligini bildirmaydi, ushbu qonun har qanday ishlab chiqarish texnologiyasida ham o`z kuchini saqlab qoladi. Rasmdagi 1, 2 va 3-takomillashgan texnologiyalarga mos keluvchi ishlab chiqarish chiziqlaridagi A, B, C nuqtalardan keyingi ishlab chiqarish nuqtalarida har bir qo`shimcha sarflangan ishlab chiqarish omili (mehnat sarfi), ishlab chiqarish hajmini kamaytiradi.
Ishlab chiqarish egri chiziqlarining o`ngga yuqoriga siljishi ushbu qonunni ishlashini ma′lum ma′noda sezdirmaydi. Xuddi mana shu holat, ya′ni mahsuldorlikning kamayish qonunini qisqa muddatli orliqdagi va uzoq muddatli oraliqdagi (texnologiyalarning takomillashuvi sharoitida) ishlash mohiyatidagi anglashmovchiliklar ingliz iqtisodchi olimi Tomas Maltusni (1766-1834) yer sharida aholining uzuluksiz o`sishi kelajakda og`ir oqibatlarga olib kelishi mumkinligi to`g`risidagi bashoratiga sabab bo`ldi. Maltusning ushbu bashorati asosida omil mahsuldorligining kamayish qonuni yotadi. Maltus yer sharidagi qishloq xo`jaligida ishlatiladigan yerlarning nisbatan cheklanganligi va unda mehnat qiladigan aholining o`sib borishi pirovardda mehnat unumdorligini kamayishiga olib keladi va cheklangan yer oshib borayotgan aholini oziq-ovqat bilan yetarli darajada ta′minlay olmaydi, deb faraz qiladi, ya′ni chekli va o`rtacha mahsuldorlikning kamayishi bilan aholining o`sib borishi umumiy ocharchilikka olib keladi.
Ma′lumki, Maltus xatoga yo`l qo`yadi (lekin, uning mehnat unumdorligining kamayish to`g`risidagi fikri to`g`ri bo`lsada). Jahondagi ishlab chiqarish taraqqiyoti shuni ko`rsatadiki, ikkinchi jahon urushidan keyingi yillarda oziq-ovqat ishlab chiqarish hajmi jahon bo`yicha oshib bormoqda.