6-sinf. Botanika 7-dars: gul

13.1. Lishayniklarning tuzilishi va xilma-xilligi
Lishayniklar tabiatda juda keng tarqalgan. Chunonchi qoyalarda, toshlarda, unumsiz tuproqlarda, daraxtlar po‘stlog‘ida, shuningdek, turli joylarda o‘suvchi va yuksak o‘simliklarning o‘sishi uchun zamin tayyorlovchi o‘simliklardir. Ularning tanasi ham organlarga bo‘linmagan.


Yopishqoq lishayniklar ko‘pincha tog‘ va cho‘llarda o‘sadi. Agar lishaynik tanasidan kesib olingan yupqa kesma mikroskop ostiga qo‘yib qaralsa, uning chigallashib ketgan iplardan tashkil topganligi ko‘rinadi. Bu zamburug‘ning vegetativ tanasi (mitseliysi)dir. Ip chigallari orasida och-yashil sharga o‘xshash hujayralar borligi ko‘rinadi. Bular bir hujayrali suvo‘tlardir. Shunday qilib, bitta lishaynik organizmida ikkita o‘simlik: zamburug‘ bilan suvo‘t birgalikda yashaydi.
Lishaynikdagi zamburug‘ mitseliysi yomg‘ir paytida suvni shimib olib, uni uzoq saqlaydi. Undan tashqari, mitseliy o‘zining iplari orqali toshlar yuzidagi suvda erigan mineral tuzlarni ham so‘rib oladi. Suvo‘tlar esa zamburug‘ mitseliysi yig‘ib qo‘ygan suvni va havodan karbonat angidrid gazini oladi, ulardan esa yorug‘lik ta’sirida organik moddalar hosil bo‘ladi. Bu organik moddalar bilan zamburug‘ hujayralari oziqlanadi.


Lishayniklar asosan sporalar va vegetativ yo‘l, ya’ni o‘z tanasining bo‘linishi bilan ko‘payadi.
Tabiatda yopishqoq lishayniklardan tashqari yana bargsimon va shoxli (butasimon) lishayniklar ham bor.


Bargsimon lishayniklarning tanasi bargga o‘xshash yassi, pastki tomonining o‘rtasi bilan jismga yopishgan.

Shoxli lishayniklarning tanasi shoxlangan, jismdan ko‘tarilib yoki osilib turadi. Qanday lishaynik bo‘lishidan qat’i nazar, ularning tabiatda va xalq xo‘jaligida ahamiyati katta.
Lishayniklar tuproq paydo bo‘lishida ishtirok etadi, chunki ularning faoliyati natijasida vujudga keladigan kislotalar har qanday toshlarni va tog‘ jinslarini nuratib, maydalab tuproqqa aylantiradi. Shimolda, tundrada bug‘u lishaynigi o‘sadi. Shoxli (butasimon) lishayniklar qatoriga kiradigan bu kulrang lishaynik bug‘ularning asosiy ozig‘idir. Lishayniklarning ko‘p turlaridan dori-darmonlar, shuningdek, har xil atir va sovunlar tayyorlash uchun zarur bo‘lgan xushbo‘y moddalar olinadi.
Lishayniklar atmosfera havosining tozaligini ko‘rsatib turadigan mezondir: shahar havosi sanoat gazlari bilan qanchalik ko‘p ifloslangan bo‘lsa, daraxtlarning po‘stlog‘ida lishayniklar shunchalik kam bo‘ladi.
Shunday qilib, lishayniklar simbioz organizmlar bo‘lib, tuproqning paydo bo‘lish jarayonida alohida o‘rinni egallaydi.


14-DARS: SUVO‘TLAR BO‘LIMI
Suvo‘tlar (tuban) ancha sodda tuzilgan o‘simliklar bo‘lib, ularning tanasi ildiz, poya va barglarga bo‘linmagan. Suvo‘tlar orasida bir hujayrali va ko‘p hujayralilari ham bor. Ko‘p hujayrali tuban o‘simliklar tanasi qattana yoki tallom (ildiz, poya va bargga bo‘linmagan tana) deb ataladi.
Hozirgi vaqtda suvo‘tlarning fanga ma’lum bo‘lgan turlari 30 000 ga yaqin bo‘lib, ular orasida ko‘k-yashil, sarg‘ish-yashil, yashil, qo‘ng‘ir, qizil va tilla rangli suvo‘tlar bor. Bu suvo‘tlarning hujayralarida xlorofilldan tashqari, yana har xil rang beradigan pigmentlar bor.
Suvo‘tlarning suvdan tashqarida – zax tuproqlarda, sernam sharoitda o‘suvchi daraxtlar po‘stlog‘ida, to‘nkalarda, daryo yoqasidagi toshlar ustida o‘suvchi turlari ham uchraydi.