7 Amaliy mashg’ulot: Ozuqa muxitini fizik-kimyoviy jarayonlarini mikroorganizmlar isishiga ta’siri

---

7 Amaliy mashg’ulot: Ozuqa muxitini fizik-kimyoviy 
jarayonlarini mikroorganizmlar isishiga ta’siri 
Mikroorganizmlarning hayot faoliyati tashqi omillar bilan chambarchas 
bog’liqdir. Tashqi muhit o`zgarsa, mikroorganizmlarning hayot faoliyati va 
rivojlanishi ham o`zgaradi. Tashqi muhitning salbiy ta’siriga chidam beradigan 
mikroorganizmlar o`z hayot faoliyatlarini suyuq, va qattiq muhitda, havoda, 
chuqur vakumda, sirkada, atom reaktorlarining suvlarida, tirik jonivorlarning ichki 
organlarida davom ettiraoladi. Ba’zi bir mikroorganizmlar – 190, ba’zi bir sporalar 
esa – 253 darajada ham yashaydi. Bunday sharoitda faqat moslashgan 
mikroorganizmlar yashaydigan turli omillar ta’siriga qarshi turish qobiliyatini 
mikroorganizmlar hosil qiladi. Ana shu mikroorganizmlarga ta’sir ko`rsatadigan 
omillarga nisbatan javob ko`rsatishni 3 ta kordinal nuqta asosida kuzatish mumkin. 
1. minimal 2. maksimal 3. optimal Minimum organizm uchun quyi biologik. 
Masalan: harorat past bo`lsa minimum bo`lib, rivojlanishdan to`xtaydi. Optimal 
shu organizmning rivojlanishi uchun eng qulay, maksimal bo`lsa bu odam 
rivojlanishni to`xtatadi, yoki halokatga olib kelishi mumkin. Umuman 
mikroorganizmlarning hayot faoliyatiga ta’sir etadigan tashqi-muhit omillarini 3 
guruhga bo`lib o`rganish mumkin: 1. fizikaviy 2. kimyoviy 3. biologik 39 1. 
Fizikaviy faktorlarga harorat, quruqlik, yorug’lik, bosim, harakat, rentgen nurlari 
v.x. Haroratning ta’siri: mikroorganizmlar ham xudi boshqa tirik organizmlar 
singari o`ziga xos normal haoratda yaxshi yashaydi. Temperatura yuqori yoki past 
bo`lsa mikroorganizmlarning o`sishi, rivojlanishi va ko`payishi pasayadi. Har bir 
mikrob uchun o`ziga xos harorat rejimi bor, ya’ni optimal, minimal, maksimal. 
Masalan: kuydirgi kasalligini keltirib chiqaruvchi – Bactelus anthracus 
mikrobining minimal harorati + 12, optimal haroratii + 37 va maksimal +42 
darajadir. Tuberkullyoz silni qo`zg’atuvchisi Mycobactercrium tuberculosusning 
minimal harorati + 30, optimal harorati + 37,5 va maksimal harorati + 42 daraja. 
SHunday qilib mikroblar haroratga bo`lgan munosabatiga qarab 3 ta katta guruhga 
bo`lib o`rganiladi. Psixrofillar – grekcha «psixro» sovuk «filin» sevaman degan 
ma’noni anglatadi. Bular sovuqni sevadigan mikroblardir. M: SHimoliy qutb 
dengizi mikroblari uchun qulay optimal harorat + 15-20, maksimali 30-35, 
minimali) va hatto minus 6 darajagachadir. Bu uzunlikka nur sochuvchi dengiz suv 
havzalarida uchraydigan va temir bakteriyalari kiradi. Nima sababdan 
mikroorganizmlar ana shu past haroratda yaxshi rivojlanadi? Buning asosiy 
sabablaridan biri shuki uning xujayrasining o`ziga xos tuzilishida: Hujayra 
fermentlar ishlab chiqarib, ana shu fermentlar past haroratda intensivlashadi, 
yuqori haroratda aktivligi susayadi. Hujayra membranasining tarkibida lipid ko`p 
bo`lib, o`tkazuvchanligi kuchli, past temperaturada quyuqlashib qolmay bir 
me’yorda yarim suyuq holatda turadi. Past haroratda polisaxaridlar hosil bo`lib 

---

turadi. P. Mezofillar – grekcha «mezos» o`rtacha degan ma’noni anglatadi. Mezofil 
bakteriyalar uchun optimal harorat + 30, 37, minimal + 10 va maksimal 
temperatura 45-50 darajadir. Bu guruhga barcha saprofit bakteriyalar va kasallik 
chaqiruvchi bakteriyalar kiradi. SH. Termofill – grekcha «termos» issik degan 
ma’noni anglatadi, unga issiq sevuvchi bakteriyalar kiradi. Bunday mikroblar 
uchun optimal harorat +50-60, minimal harorat +35, maksimal harorat esa + 80 
daraja bo`ladi. Bu guruhga hayvonlarning ovqat hazm qilish traktida yashovchi, 
tuproqning yuza qatlamida yashab ular issiqni sevib qolmasdan balki issiqlik 
ajratib ham turadi. Metan bakteriyalari Arxeobakterlar, tsianobakterlar va x.k. Past 
harorat mikroblarni o`ldirmaydi, balki ularning o`sishini vaqtincha to`xtatadi. 
SHuning uchun oziq-ovqat mahsulotlari muzxonada saqlanadi, past haroratda 
bakteriyalarda modda almashinishi pasayadi va qurib uladi. Yuqori harorat 
mikroblarga halokatli ta’sir ko`rsatadi, protoplazmasi quyuqlashadi. Ko`pchilik 
mikroblar 80 gr.qizdirilsa halok bo`ladi. Mikroblarni quruq issiqlik bilan o`ldirish 
uchun harorat +160-180 gr. bo`lishi kerak. Sporasiz mikroblar 70 gr. 10-15, 60 
gr.S da 30-60 minutda o`ladi. Mikroblar bunday haroratda o`lmasa ham uning 
protoplazmasi ko`p o`zgarishga uchraydi. Uning antibiogenlik xususiyati saqlanib 
qoladi, shuning uchun ham ulardan shtamm qizdirish yo`li bilan tayyorlanadi. 
Spora ancha yuqori haroratga chidamli bo`ladi. Mikroblarga haroratning ta’sirini 
bilgan holda meditsina va turmushda sterilizatsiya 40 qo`llaniladi: Alangada 
qizdirish Quruq issiq bilan quritish, Paster shkafida Qaynatib sterillash 
Harakatdagi bug’ bilan Bosim ostida bug’ bilan Tindallizatsiya – bu usulni 
angliyalik Tindal’ tavsiya etgan. Bunda suyuqlik +60-650 S bir soatdan 5 kun yoki 
+70-800 S bir soatdan 3 kun sterillanadi. Pasterizatsiya usuli ham t os usuliga 
o`xshash bo`lib, farqi +toc da 30 mint stal + 800 S. 15 minut davomida o`tkaziladi. 
Quyosh nurining ta’siri. Tug’ri tushgan quyosh nuri barcha turdagi mikroblarga 
halokatli ta’sir qiladi. Ko`p yillik bakteriyalar quyosh nuridan bir necha minutda 
o`ladi. Quyosh ayniqsa qisqa tulqin uzunligidagi (180-280) ul’trabinafsha nurlar 
kuchli ta’sir etadi. Ul’tra binafsha nurlar suv, sut va boshqa mahsulotlarni 
sterilizatsiya qilishda ishlatiladi. Rentgen va radiy nurlari mikroblarga qisqa vaqt 
va oz miqdorda ta’sir ettirilsa, o`sishga yordam beradi. Infraqizil nurlar 
organizmga issiqlik berish xususiyatiga ega bu nurlarni tsianobakterlar suv 
o`simliklari fotosintez jarayonida foydalanadi. Ayrim fotosintez qiluvchi 
tsilindrsimon va yashil bakteriyalar keng diapazonli (350 dan 1100 nm) nurlarni 
qabul qilish qobiliyatiga) egadir. Ul’trabinafsha, ya’ni qisqa to`lqin 220-300 nm 
uzunlikdagi nurlarga mikroblarning chidamliligi uning xususiyatiga bog’liq, 
ayrimlariga mutagenlik ta’sir ko`rsatsa. Ayrimlari halokatga uchraydi. SHuning 
uchun ham bu nurdan dizenfektsiya maqsadida foydalaniladi. Ana shu UF 
nurlarning salbiy ta’siridan biri shuki hujayradagi nuklein kislotalarning 

---

fotokimyoviy buzilishiga olib keladi. Birinchi navbatda DNK strukturasi o`zgaradi, 
ya’ni dezoksiriboza bilan fosfatni bog’lovchi vodorod bog’i ko`prigi uziladi. 
Bakteriyalarning hujayrasida karotinoid segmentlari mavjud bo`lsa chidamli 
bo`lib, karotinoid himoya vazifasini o`taydi. Masalan: fototrof bakteriyalar. 
1.Fotoreaktivatsiya – hodisasini 1948 yil A.Keloner izohlab bergan. Ayrim 
mikroorganizmlar oldin odatdagi yorug’lik nuri bilan ta’sir ettirilgandan so`ng 
ul’trabinafsha nur bilan ta’sir ettirilsa u halok bo`lmasdan aksincha o`sadi, 
chidamliligi oshadi. Bakteriyalarning nur sochishi. Ba’zi mikroorganizmlar hayot 
faoliyati (davomida) jarayonida muayyan moddalarni hosil qiladi, bu moddalar 
kislorod bilan birikkanda nur socha oladi. Buni lyuminisentsiya, ya’ni yorug’lik 
berish deb ataladi. Bu hodisani eramizdan oldin 384-322 y. Ilgari Aristotel’ 
aniqlagan edi. Bakteriyalarning ko`pchiligi dengizda, tuproqda, go`shtda, baliq 
tanasida uchraydi. Dengizda turli mikroblar ko`p bo`lganligi uchun uning ostida 
kechalari yaltirab sho`’la sochadi. Dengizga yaqin saqlangan go`shtda ham yaltirab 
turadi. 2.Elektr toki va harorat. Mikroblar bor suvda oz miqdorda doimiy elektr 
toki o`tkazilsa ular musbat tomonga to`plana boshlaydi. SHundan ma’lumki ular 
manfiy elektr zaryadiga 41 ham egadir. Yuqori to`lqinli elektr toki mikroblarni 
o`ldiradi. Bundan tashqari tez oqadigan suvning harakati ham mikroblarni 
o`ldiradi. 4. Bosimning ta’siri. Atmosfera bosimi mikroblarga kuchli ta’sir 
qilmaydi, 
bosimga 
ancha 
chidamli 
bo`ladi. 
Kuydirigi 
kasallikni 
quzg’atuvchilarning Bac.anthracis tayoqchasi sun’iy ravishda 600 atm.bosimida 24 
soat ushlab turilsa unda virulentligini yuqotmagan. Escheridua coli 5-6 min.100 
atm bo`linishni davom ettirgan. Qoqshol kasalligini keltirib chiqaruvchi 
Clostrilium tctaui sun’iy ravishda 20.000 atm.45 minutda o`lmagan. Ko`pchilik 
spora hosil qilmaydigan bakteriyalar yanada chidamli (5000 atm.) Dengizning va 
okeanning 7000 m chuqurligidan bakteriyalarning 2 ta guruhini topganlar ularga 
Barafil bakteriyalar deyiladi. 5. Bakteriyalarga namlikning ta’siri Ko`pchilik 
bakteriyalarning normal rivojlanishi uchun uning tarkibida nam 85 % buladi. 
Namlik qanchalik ko`p bo`lsa ular shunchalik yaxshi rivojlanadi. Yerdagi umumiy 
nam sig’imi 60-70 % bulsa mikroblar uchun eng nam sevar mikrob hisoblanuvchi 
ichak mikrobini olish mumkin. Umuman, bakteriyalarga yetarlicha nam bo`lganda 
yaxshi rivojlana oladi. Ammo zamburug’lar oz miqdordagi namlikda ham bemalol 
rivojlanadi. Sabab hujayrasining osmotik bosimi yuqori bo`ladi. SHarsimon 
bakteriyalar quritilganda ancha chidamli bo`lib hisoblanadi. SHuning uchun 
havoda mikroblarning chidamliligi har xil. Xolera vitamini – 2 sutkada, 
difteriyaniki – 30 kun, sil tayoqchasi – 3 oy. Azotli bakteriyalarning massasi quruq 
joyda 10 yil, sporalar suvsiz joyda 100 yillar yashay oladi. SHuning uchun 
ko`pchilik oziq-ovqat mahsulotlari quritilgan holda saqlanadi. Mikroorganizmlarga 
kimyoviy moddalarning ta’siri Kimyoviy moddalar turli mikroblarga turlicha ta’sir 

---

ko`rsatadi. Ayrim moddalar stimulyatorlik xususiyatiga ega bo`lsa, ayrimlari 
halokatga olib keladi. Ayrim moddalar esa o`sishni sekinlashtirib kupayishini 
to`xtatadi. Bir modda ham stimulyator va halokatli kontsentratsiyaga va turning 
xususiyatiga bog’lik. M: N2S ayrim fototrof bakteriyalar uchun kerakli. Kimyoviy 
moddaga nisbatan mikroblarning ko`rsatgan ta’siri xemotoksik deyiladi. 1. Musbat, 
2. Manfiy xemotoksik. Ba’zi bir kimyoviy moddalar mikroorganizmlarga salbiy 
ta’sir ko`rsatib halokatga olib keladi. 1824 yili ingliz jarrohlaridan Lister kimyoviy 
moddalarning mikroblarga zararli ta’sir etishidan foydalanib operatsiya qilingan 
joyda yiring hosil qiluvchi mikroblarga qarshi fenolning eritmasini ishlatib 
yiringlash jarayoniga qarshi kurashni xirurgiyaga kiritib mikrobakteriyalarga – 
antiseptik degan nom berdi. Keyinchalik esa 1888 y. Berman antiseptika o`rniga 
asseptika usulini, ya’ni mikrobni tushishini oldini olish tushurmaslik chorasini 
ko`rishni ishlab chiqdi. Dezinfektsiya mikroblarni uldirish uchun ishlatiladigan 
moddalarga dizenfektsiya deyiladi. Bu vositalarning mikroblarga ta’siri ham har 
xil buladi. M: Efir, spirt va ishkorlarning kuchsiz eritmalari mikrobujayra 
tarkibidagi moddalarni parchalaydi. Og’ir metallar tuzlari (surma, simob, mis 
kuparosi) kislotalar, formalin 42 mikrob hujayralaridagi oqsil moddalarni 
suyultirib ularni hayot faoliyatini buzadi va halokatga olib keladi. Bakteriyalarga 
turli tuzlarning kontsentratsiyasi salbiy ta’sir qilish bilan birgalikda ayrimlari 
yuqori kontsentratsiyali tuzlarga bemalol chidaydi. Bunday bakteriyalarga galofill 
bakteriyalar deyiladi. Bu mikroorganizmlarning hujayralarining kontsentratsiyalari 
muhitning kontsentratsiyasidan yuqori. Ana shunday bakteriyalarga AQSHda 
mahsus kul bo`lib unda bakteriyalar yashaydi. Bularning rivojlanishi uchun 
optimal tuz NaCl 3.5-5.0 m eritma bo`lishi kerak. Yana arxiobakteriyalar ham 
misol bo`la oladi. Mikroorganizmlarga turli xil tuzlarning kontsentratsiyasi ta’sirini 
bilgan holda biz amaliyotda foydalanamiz. Oziq-ovqat mahsulotlari bilan asrash 
uchun ishlatiladi. Bundan tashqari mikroorganizmlar kislorodga nisbatan ham 
sezuvchan bo`ladi. Kislorodga nisbatan mikroorganizmlarning harakatini – 
aerotaksid deb ataladi. pH ionlarining ta’siri umuman yuqorida aytganimizdek 
mikroorganizmlarga turli nurlarning ta’siri asosan uning tarkibidagi vodorod 
ionlarining holatiga bog’liq. 1. Ko`pchilik mikroorganzimlarning rivojlanishida pH 
4-5 minimum pH 7-8 optimum pH 10 maksimum bo`ladi. Ko`pchilik 
mikroorganizmlarning rivojlanishida pH 7 dan 9 gacha bo`lib ularga neytrofil 
bakteriyalar deyiladi. 1. Atsirofillar – yer osti shag’allarida uchraydigan ma’lum 
bir mikroorganizm yashab uning rivojlanishida pH 1.5-4.0 gacha yetadi. 2. 
Ko`pchiliklari – alkolofillar - pH 9.0-10.5 gacha yetadi – ammonifsikatorlar va 
oltingugurtni qaytaruvchilar misol bo`la oladi. Biologik faktorlarning ta’siri. 
Mikroorganizmlar bir-biri bilan yoki boshqa organizmlar birgalikda yoki bog’liq 
holda rivojlanadi. Bunday holatga biotsenoz deyiladi. Uni quyidagi gruppalarga 

---

bo`lib o`rganiladi. Simbioz Metabioz Sinrgizm Antogonizm Parazitizm . Simbioz 
– bir xil muhitda ikki xil mikrob yoki ikki xil organizm birgalikda hamkorlikda 
yashaydi. Masalan: lishayniklar – bu yerda zamburug’lar bilan suv o`simliklari 
birgalikda hayot kechiradi. Yoki dukkaklilar oilasiga kiruvchi o`simliklar bilan 
Rhizobium avlodigadagi tuganak bakteriyalarning birgalikda yashashi. Metabioz – 
ikkita organizm birga yonma-yon yashab yashash davrida biri ishlab chiqqan 
mahsulotidan ikkitasi bahramand bo`ladi, ya’ni sharoit yaratib beradi. Masalan: 
saprofit mikroblar oqsillarni parchalab leptonga va aminokislotalarga ajralib undan 
nitrafikatsiyalovchi mikroorganizmlar nitrat kislota va uning olib boradi. 
Ammonifikatsiyada N3S chiqib u fototrof mikroorganizmlar o`zlashtirishadi. 
Sinergizm 2 va ko`plab organizmlar birgalikda yashab foyda ko`radi. Masalan: 
ammonifikatorlar bilan nitrofikatorlar 43 fototrof bakteriyalarning birgalikda 
yashashi. Antogonizm – bir turdagi mikrob rivojlangan joyda ikkinchi turdagi 
mikrob rivojlana olmasa, ya’ni u ishlab chiqqan mahsuloti ta’sir kilib halokatga 
olib keladi. Bunday hodisani zamburug’lar bilan bakteriyalar o`rtasida ko`rish 
mumkin. Abu Ali ibn Sino ham moxlar yaralarni tuzatishda yordam berishini 
kuzatgan va foydalangan. I.I.Mechnikov ham antogonizm ustida ish olib borgan. 
Bu hodisani 1877 yili L.Paster chuqur o`rganib quydirgi tayoqchasining 
rivojlanishiga chirituvchi mikroblar to`sqinlik qilishini aniqlagan. Antogonizm 
hodisasi antibiotiklarning paydo bo`lishiga olib keldi. Antibiotik – grekcha «anti» 
– qarshi «bios» – hayot ma’nosini bildiradi. Mikroblar hayotiga qarshi 
ishlatiladigan antibiotiklar o`simlik va hayvonlardan olinadigan mahsulotlardan 
tayyorlanadi. 1871-1872 yillarda V.A.Manassein va A.G.Polotobnev Penitsillin 
avlodidagi zamburug’lar patogen bakteriyalarning o`sishini to`xtata olishini 
ko`rsatdi. 
Antiseptik 
xususiyatga 
ega 
bo`lgan 
bakteriyalardan 
olingan 
antibiotiklarni esa R.Emmerx va O.Lev tavsiya etishgan. 1929 yili A.Flsming 
mog’or zamburug’ining penitsillium netatumran birinchi marta antibiotik ajratib 
oldi. Antibiotik moddalar zamburug’lardan aktinomitsetlardan, bakteriyalardan, 
o`simliklardan va hayvonlardan olinadi. Hayvonlar organizmidan olingan 
antibiotiklarga: eritrin, ekmolin va lizotsinlar kiradi. O`simliklar organizmidan 
fitontsid degan antibiotiklar olinadi. Fitontsidlar sarimsok piyozda, limon, terak 
bargida bo`ladi. Umuman antibiotiklar qo`yidagi talablarga javob berishi kerak. 
Nihoyatda past (10-50 mkg) kontsentratsiyada ham bakteriotsidlik xususiyatiga 
ega bo`lishi kerak. 1. Organizmga yomon ta’sir etmasdan va organizmga 
yuborilganda o`zining aktivligini yo`qotmasligi 2. Organizmning fiziologik 
holatini buzmasdan mikroblarning hayot faoliyatiga yomon ta’sir etishi kerak.