7-ma’ruza mavzusi: Hozirgi o‘zbek tili vokalizmi va konsonantizmi p f. n. N. G‘. Alavutdinova

Undoshlar tasnifi

O‘zbek tili konsonantizmi tizimiga xos asosiy fonologik jihatlar — artikulatsiya o‘rni (tovushning fokusi), artikulatsiya usuli va jarangli- jarangsizlik belgilari hisobga olinadi, shu belgilarni shakllantirishda ishtirok etadigan fizik-akustik va anatomik-fiziologik omillarga tayaniladi.
Undosh tovushning shakllanishida albatta shovqin qatnashadi, u nutq apparatidagi (masalan, og‘iz bo‘shlig‘idagi) aktiv va passiv a’zolarning bir- biriga tegishi yoki juda yaqinlashishi natijasida hosil bo‘lgan to‘siqdan havo oqimining portlab yoki sirg‘alib (a’zolarga ishqalanib) o‘tishidan paydo bo‘ladi. Bunday to‘siq fonologiyada fokus deyiladi. Demak, undoshlarda fokusning bo‘lishi shart.
Undosh fonemalarning fokuslari

Bir fokusli undoshlar.Bunday undoshlar artikulatsiyasida faqat bitta to‘siq yuzaga keladi.Masalan, b,p undoshlari artikulatsiyasida to‘siqik ikki lab orasida,k,g undoshlar artikulatsiyasida esa to‘siq tilning orqa qismi bilan yumshoq tanglay orasida hosil bo‘ladi.Bu undoshlar artikulatsiyasida boshqa to‘siqlar ishtirok etmaydi.

Ikki fokusli undoshlar. Bunday undoshlar artikulatsiyasida bir yo‘la ikki to‘siq yuzaga keladi.Masalan sirgaluvchi sh va j undoshlari artikulatsiyasida shovqin bir yo‘la ikki to‘siqda yuzaga keladi:1- to‘siq til uchi bilan qattiq tanglay orasida, 2- tosiq til o‘rtasining orqaroq qismi bilan yumshoq tanglay orasida hosil bo‘ladi.
Hozirgi o‘zbek tilining sh,j,ch,dj undoshlari ikki fokuslidir.


Undoshlar tizimidagi munozarali masalalar
1.O‘zbek tilshunosligida undosh fonemalar miqdori xususida hozirgacha tugal bir fikr yo‘q.
2.f,j,ts undoshlarining o‘zbek tilida fonema deb qaralishi masalasi o‘ta munozarali bo‘lib qolmoqda
a) S.Otamirzayeva bu uch undoshni ozbek tilida fonemalari darajasiga kotarilmagan deb hisoblaydi. Uningcha ,sirgaluvchi “f ” va “j”lar ozbek tilining “p” va “dj” fonemalarining fakultativ variantlari darajasida qollanadi, xolos.
b)I.A.Kissen ham shu uch undoshni ozbek tili fonemalari orasiga qoshmaydi.
d)A.Mahmudov, Sh.Rahmatullauev,M.Mirtojiyev ishlarida sirgaluvchi “f” va “j” undoshlari fonemalar qatoriga kiritilgan, ammo qorishiq “ts” bu qatoriga kiritilmagan;
e)V.V.Reshetov “f”, “j” va “ts” undoshlarini fonemalar deb qaraydi.
j)A.Abduazizov “f”, “j” va “ts” undoshlarini fonemalar deb qaraydi.Bunda u “f”, “j” va “ts” undoshlarining rusch o’zlashmalarni tanib olish uchun xizmat qiluvci funksiyasi borligiga tayanadi.