7-mavzu: jamiyat va oila falsafasi reja

 
TARIX FALSAFASI 
Ma’lumki, har qanday ijtimoiy hodisaning mohiyatini va uning jamiyatning 
rivojlanish jarayonidagi o’rnini faqat u butun jamiyatning rivojlanish jarayoniga 
bog’lab, ya’ni umumiy tarixiy jarayon doirasida o’rganilgan taqdirdagina tushunish 
mumkin. Bundan muqarrar tarzda butun insoniyat tarixiga tegishli bo’lgan savollar 
kelib chiqadi: tarixiy rivojlanishning biron-bir maqsadi mavjudmi; jahon tarixi 
qaysi yo’nalishda harakatlanadi; tarix biron-bir muayyan mazmunga egami? Bu 
savollarning barchasiga falsafaning «tarix falsafasi» degan nom olgan bo’limi 
javob beradi. Hozirgi darsliklarda tarix falsafasining predmetini, uning tuzilishi va 
funksiyalarini yoritishga lozim darajada e’tibor berilmaganini hisobga olib, mazkur 
bo’limni ayni shu muammolarning tahlilidan boshlaymiz.
Tarixning mazmunini aniqlash yo’lidagi izlanishlar. Bilimning integral 
shakli sifatida falsafa jamiyat, tarix va inson haqidagi muayyan-ilmiy tasavvurlarni 
sintez qiladi. U gumanitar fanlar – psixologiya, san’atshunoslik, semiotika, 
san’atga murojaat etadi. Tarix falsafasining asosiy vazifalaridan biri – 
o’zgaruvchan va murakkab ijtimoiy dunyoda hayot mazmuniga doir mo’ljallarni 
topish, insoniyat mavjudligining har bir muayyan davrida uning oldida turgan 
ustuvor vazifalarni belgilashdir. Har bir inson va kishilik hamjamiyati hayotining 
burilish davrlarida uning oldida hayot mazmuni nimada degan savol ko’ndalang 
bo’ladi. 

---

Tarixning mazmun va mohiyatini anglab yetish borasidagi ilk urinishlarga 
qadimgi faylasuflarning asarlarida duch kelish mumkin. Tarix ularning talqinida 
oldinma-ketin yuz beradigan voqyealar majmui sifatida namoyon bo’lgan. Tarix 
tavsifi ancha to’liq bo’lgan, ba’zan bo’yab ko’rsatilgan, lekin ularning hikoyatlari 
tarix haqida yaxlit tasavvur hosil qilish imkonini bermagan. Bu narrativ 
tarixdir.(tarixchining talqini, interpretasiyasi) Keyinchalik qadimgi faylasuflar 
tarixni uzluksiz takrorlanib turadigan jarayonlar, «abadiy ortga qaytish» (F.Nisshe) 
sifatida tasavvur qilganlar.
Diniy an’ana tarixning butunlay boshqacha talqinini taklif qildi. O’rta asrlarda 
ilohiy taqdir asosiy tarixiy kuch sifatida e’tirof etildi. Tarixiy voqyealarning ichki 
mantiqi alohida mazmun kasb etdi: Xudo nafaqat tarixiy jarayonni boshqaradi, 
balki adashgan insoniyatga gunohlardan forig’ bo’lish, jannatdagi boqiy hayotga 
erishish yo’lini ko’rsatadi. Avreliy Avgustin o’zining «Ilohiy shahar haqida» 
asarida boqiylik va muvaqqatlik, ilohiylik va dunyoviylikning birligi to’g’risida 
so’z yuritadi. Uning fikricha, Iso Masih insoniyatga boqiylik sari yo’l ko’rsatgan. 
Tarixning mazmuni – boqiylikka eltuvchi yo’ldan borishda, inson hayotining 
mazmuni esa – Xudoga xizmat qilish, gunohlardan forig’ bo’lishdadir.
Ibn Xaldun tarixning mazmuni haqida mulohaza yuritar ekan, uni, inson 
hayotining mazmuni kabi, tarix tugaganidan keyingina aniqlash mumkinligini qayd 
etadi. Ammo, shunga qaramay, tarixning mazmuni haqida erkinlik, ijod 
tushunchalariga tayanib so’z yuritish mumkin, deb hisoblaydi. Tarixning 
harakatida Ibn Xaldun obyektivlashuvning inson ustidan hukmini kamaytiradigan, 
uning erkinligi va ijodining tantanasini qaror toptiradigan jarayonlarni aniqlashga 
harakat qiladi.
Tarixda mazmunning mavjudligi haqidagi tasavvur, shuningdek O’rta asrlar 
falsafasi ilk bor ta’riflab bergan insoniyatning taraqqiyoti g’oyasi ancha 
yashovchan bo’lib chiqdi: u turli yo’nalish va oqimlarga mansub faylasuflar 
tomonidan muayyan falsafiy ta’limotlar nuqtai nazaridan u yoki bu tarzda talqin 
qilingan. Masalan, Ma’rifat davrida barcha tarixiy voqyealarga oqilonalik 
mezoniga muvofiq baho berilgan. Mazkur konsepsiya eng mukammal ko’rinishda 
D.Didro tashabbusi bilan yaratilgan «Ensiklopediya»ning faol ishtirokchilaridan 
biri, fransuz ma’rifatchisi Nikolay Kondorse asarida o’z aksini topgan. U o’zining 
«Inson tafakkuri taraqqiyotining tarixiy manzarasiga chizg’i» deb nomlangan 
risolasida kishilik jamiyatining barcha jabhalariga tafakkurning kirishi g’oyasini 
mazkur jamiyat rivojlanishining uzoq istiqboli sifatida asoslashga harakat qiladi.
Tafakkurning tantanasi g’oyasi insoniyat tarixining mazmuni sifatida Gegel 
tomonidan ham asoslangan. U tarixga mutlaq ruh, olamiy Aql taraqqiyoti sifatida 
yondashgan. Gegel fikriga ko’ra, mazkur taraqqiyot o’zining alohida vazifasini ado 
etishi lozim bo’lgan ayrim xalqlar ruhi orqali amalga oshadi. Uning fikricha, 
tarixiy jarayon «aqlga muvofiq», ya’ni tasodiflardan yoki ayrim shaxslarning 
o’zboshimchaligidan qat’iy nazar o’ziga yo’l ochadigan obyektiv qonuniyatlar 
bilan belgilanadi. Tarixning mazmuni mutlaq ruh o’zini o’zi anglab yetishidadir, 
deb qayd etadi Gegel. 
Tarixning mazmunini aniqlash borasidagi keyingi izlanishlar amalda 
muayyan ideal tajassumi sifatidagi tarixning mazmuni haqidagi tezisning 

---

ko’rinishlari hisoblanadi. Idealning mazmuni har xil, hatto qarama-qarshi bo’lishi 
mumkin: texnokratik illyuziyalar, ommaviy iste’mol jamiyati ideali, axborot 
jamiyati ideali, xususiy mulk va ekspluatasiyasiz umumiy tenglik jamiyati va h.k. 
Tarixning mazmunini aniqlash yo’lidagi izlanish rang-barang ekanligiga qaramay, 
uning har bir talqini aholi muayyan qismining orzu-umidlariga mosdir. Tarixning 
mazmuni tushunchasining eng teran talqinlarini XX asr faylasuflari –K.Yaspers 
taklif qilgan . U jahon tarixining mazmunini davrlarning umuminsoniy aloqalarga 
asoslanadigan mazmun jihatidan bog’lanishida ko’radi. Mazkur bog’lanishning 
mavjudligini tarixning mazmunini aks ettiradigan dunyoviy vaqt o’qi kafolatlaydi. 
U Sharq va G’arb madaniyatlarining umumiy asosi hisoblanadi. Yaspers jahon 
tarixida tillarning vujudga kelishi, mehnat qurollari ixtiro qilinishi, olovdan 
foydalanishga kirishilishi kabi to’rt bosqichini farqlaydi:. Vaqt o’qining 
boshlanishi Hindiston, Xitoy, Yunoniston ,Markaziy Osiyo, Eron buyuk 
madaniyatlari deyarli bir vaqtda vujudga kelgan miloddan avvalgi 800 va 200 
yillar oralig’idagi davrga mos keladi. Yevropada fan-texnika davrining boshlanishi 
mazkur madaniyatlarning davomi (ma’lum ma’noda esa ularning ziddi) bo’lgan. 
To’rtinchi bosqichda insoniyatning birligi vujudga keladi. Bu davrda jamiyat 
insonga munosib bo’lgan asoslar va tamoyillarga muvofiq rivojlanadi. 
Totalitarizmdan butunlay voz kechishga asoslangan huquqiy davlat mazkur 
birlikning kafili hisoblanadi. Tarixning mazmuni – umuminsoniy madaniyatni va 
vaqt o’qining avvalida shakllangan an’analarni saqlash va rivojlantirishdadir.
Bugungi kunda jamiyatning globallashuvi munosabati bilan tarixning 
mazmuni haqidagi masala yana kun tartibidan o’rin olmoqda. Zamonlar va xalqlar 
aloqasini, xalqlar o’rtasidagi hamjihatlikni qaror toptiradigan, ajdodlarning 
ma’naviy merosini saqlash va ko’paytirishni, hozirgi avlodlarning erkinligi va 
ijodiy imkoniyatlarini ro’yobga chiqarishni ta’minlaydigan qadriyatlar tizimiga 
qarab mo’ljal oluvchi g’oyalar yana muhim ahamiyat kasb etmoqda.
XIX asrda falsafadan sosiologiya ajralib chiqa boshladi. Mazkur fan jamiyatni 
tushunishga nisbatan falsafiy yondashuvlarni asosan tan oladi va ayni vaqtda o’z 
predmeti va tadqiqot metodlariga ega.
O.Kont. Ijtimoiy tadqiqotlarning obyektivligiga erishish lozim, degan g’oyani 
himoya qilgan O.Kont (1798-1857) fan sifatidagi sosiologiya asoschisi. U 
sosiologiyani ikki qismga ajratadi: birinchi qism ijtimoiy statikani, ya’ni ijtimoiy 
tizimlarning mavjudlik shartlarini va ularning amal qilish qonunlarini, ikkinchi 
qism esa – ijtimoiy dinamikani, ya’ni jamiyatning rivojlanish va o’zgarish 
qonunlarini o’rganadi. Ijtimoiy statika – odam organizmining tuzilishiga o’xshab 
ketadigan jamiyat «anatomiyasi»dir. Kont jamiyatda oila, din, davlat kabi muhim 
institutlarni farqlaydi. U jamiyat rivojlanishining uch bosqichi qonunini ta’riflaydi. 
Mazkur bosqichlar insoniyat aqliy rivojlanishining uch bosqichiga mos keladi: 
teologik bosqich (u qadimgi davr va ilk O’rta asrlarni qamrab oladi va XIII asrda 
tugaydi), metafizik bosqich (XIV-XVIII asrlar) va pozitiv bosqich (XIX asrda 
boshlanadi).